Herkomst van ‘Joost mag het weten’

Wanneer je echt geen idee hebt hoe iets komt of in elkaar steekt kun je dat verwoorden door de uitdrukking ‘Joost mag het weten’ te gebruiken. Deze uitdrukking bestaat al lang in de Nederlandse taal, maar betekent dat dan dat er ooit een Joost was die er om bekend stond dat hij veel wist? En zo ja, wie was deze Joost dan eigenlijk?

Deze bekende uitdrukking werd vroeger wel eens toegeschreven aan een van de beroemdste ‘Joosten’ uit de Nederlandse geschiedenis, de Nederlandse dichter Joost van den Vondel (1587-1679), maar dit berust op een misverstand. Omdat hij zo beroemd is bestaat wel de uitdrukking ‘Dat mag Joost van den Vondel weten’, maar deze uitdrukking is pas later in de Nederlandse taal geïntroduceerd dan ‘Joost mag het weten’. Joost van den Vondel is dus niet de alwetende Joost waar in de uitdrukking naar verwezen wordt.

De duivel

‘Joost’ is namelijk een benaming voor de duivel. Er zijn in het Nederlands meer uitdrukkingen met het woord ‘Joost’ in de betekenis van duivel, maar deze zijn minder bekend en worden tegenwoordig minder vaak gebruikt dan ‘Joost mag het weten’. Voorbeelden hiervan zijn ‘Joost speelt ermee’ en ‘Dat Joost je moge halen’. Er bestaat echter geen zekerheid over de manier waarop ‘Joost’ in het Nederlands terecht is gekomen als benaming voor de duivel.

Javaanse afkomst

Een van de theorieën is dat het woord oorspronkelijk stamt uit het Javaans en dat het later via de onderlinge contacten tussen Javanen en Nederlanders terecht is gekomen in de Nederlandse taal. In het Javaans bestaat het woord ‘dejos’, afkomstig van het Portugese woord ‘deos’, dat godheid betekent. Door de Nederlanders zou dit woord later verbasterd zijn tot Joost. Maar bij deze theorie blijft het gissen hoe een woord met als oorspronkelijke betekenis godheid later juist gebruikt zou worden om de duivel mee aan te duiden.

Chinese verering

Een andere theorie houdt in dat de oorsprong van het woord ‘Joost’ niet in het Javaans maar in het Chinees gezocht moet worden. Boeddhistische Chinezen hadden de gewoonte om een kistje te vereren waar een houten beeltenis van Boeddha in zat, dit kistje heette Tshoe-tszé. Nederlanders kwamen in contact met Chinezen door de handel. Het woord Tshoe-tszé zou vervolgens verbasterd zijn tot ‘Joost’, maar ook in deze theorie is het niet helemaal duidelijk hoe een Chinese godheid uiteindelijk symbool kwam te staan voor de duivel. Een mogelijkheid is dat de betekenis van ‘Joost’ verschoven is van een verzamelnaam voor heidense goden naar een naam voor de duivel.

Hein en Piet

Er zijn overigens ook nog mensen die menen dat ‘Joost’ in de uitdrukking ‘Joost mag het weten’ helemaal niet afkomstig is uit een andere taal, maar dat het simpelweg te maken heeft met de gewoonte om een alledaagse Nederlandse voornaam te geven aan de duivel. Er zijn namelijk ook uitdrukkingen bekend waarin de duivel Hein, Hans of Piet wordt genoemd. Waarom ‘Joost’ duivel is gaan betekenen, is dus niet helemaal duidelijk, maar wel staat in ieder geval vast dat met de naam ‘Joost’ in de uitdrukking ‘Joost mag het weten’ de duivel wordt bedoeld.

Afbeelding

• Nationaal Archief Spaarnestad: Christus door de duivel bekoord