De Freule van Dorth: strijdbare Orangiste

De Franse inval in de Republiek in 1795 zorgde voor grote onrust. Naar aanleiding van ongeregeldheden in Groenlo startten de Fransen een onderzoek en werd Judith van Dorth gearresteerd. Ze werd niet alleen verdacht van oproerstokerij, maar zou ook onderdak geboden hebben aan de moordenaar van de patriot Reesink. Wie was deze vrouw en wat was het verhaal dat hieraan vooraf ging?

Judith van Dorth was de dochter van Jan van Dorth, heer van ’t Velde en Holthuysen en Jacoba Schimmelpennick van der Oije. Als dochter in een verarmde adellijke familie had Van Dorth het in haar vroege jeugd niet altijd even gemakkelijk. Het gezin had constant met geldproblemen te kampen. Een tijdgenoot beschreef verder dat het gezin zich ‘befaamt heeft gemaakt door gewelddadige acten’. Zo zou haar moeder eens met een bijl op de slaapkamerdeur van Van Dorth hebben ingehakt, en gebruikten haar vader en broer hun geweer niet alleen tijdens de jacht.

Strijdbaar en moedig

Van Dorth zelf was vermoedelijk ook in het bezit van deze ‘familietrekjes’ maar was daarnaast ook strijdbaar en moedig. In 1759 werd de toen twaalfjarige Van Dorth stiftsjuffer van het ‘Hochadeliche Damensstift’ in Gevelsberg, in het graafschap Mark. Dit was een soort klooster waar voornamelijk dochters van verarmde adel toch nog een respectabel leven konden leiden. Hoewel ze haar hele leven stiftsjuffer bleef, was ze bijna nooit in Gevelsberg te vinden. Het is niet helemaal zeker, maar vermoedelijk heeft Van Dorth op kostscholen in Maastricht in Arnhem gezeten. Een andere optie is dat ze onderwijs volgde aan de Franse school in Zutphen, wat in de 18e eeuw gebruikelijk was voor meisjes van de adelstand.

Liefdesaffaire

Rond haar twintigste levensjaar leerde ze de Zutphense advocaat G. Crookceus kennen, met wie ze een liefdesverhouding kreeg. Crookceus wilde haar bevrijden van de ‘harde hand’ van haar ouders en het nodige familiezilver en –goud meenemen. Haar ouders kregen dit plan door en waren bang dat hun dochter door Crookceus geprostitueerd zou worden. Daarom sloten ze Van Dorth een tijdlang op in het ‘vrouwenbeeterhuys’ in Delft. Haar vader probeerde nog een proces aan te spannen tegen Crookceus, maar die verklaarde dat Van Dorth hem had verleid en dat zij dit plan zelf had opgezet. Crookceus zei dat hij alleen uit medelijden met haar het spelletje een tijdlang had meegespeeld.

Politieke bemoeienis

Net als haar broer Gerrit van Dorth bleef ze uiteindelijk ongehuwd. Daarom besloten de twee in 1789 samen te gaan wonen op de havezate Harreveld bij Lichtenvoorde. Ze raakten bevriend met de oranjegezinde August Robert van Heeckeren van Suideras. Nadat de Fransen in 1795 de Republiek binnenvielen, zorgden de patriotten ervoor dat er een einde kwam aan de privileges van de adel. De Van Dorths vreesden niet alleen voor het einde van hun voorrechten, maar dreigden ook nog eens veel van hun bezit kwijt te raken. Hoewel dit een logische verklaring vormt voor Van Dorth’s oranjegezine fanatisme, was het destijds erg ongebruikelijk dat ze zich als vrouw openlijk met politieke discussies bezighield.

Gele donderdag

Op 5 september 1799 deed Van Suideras een inval in het Graafschap. Deze dag zou de geschiedenisboeken in gaan als ‘gele donderdag’. De onderneming was slecht georganiseerd en verliep dan ook bijzonder chaotisch. Toen Van Suideras aan de bevolking van Groenlo meedeelde dat erfprins Willem Frederik van Oranje het dorp zou passeren, vertrokken enthousiaste Oranjegezinden met vlaggen en trommels naar Groenlo. Op verschillende plaatsen kwam het hierdoor tot vechtpartijen tussen de opgetrommelde Orangisten en patriotten. Van Dorth reed in een met oranje linten versierde koets naar Groenlo. De prins kwam echter nooit opdagen.

Verdenking en arrestatie

Van Dorth was teleurgesteld, maar bleef strijdvaardig. Toen ze hoorde dat de patriot Frederik Reesink in Lichtenvoorde was doodgestoken, riep ze uit: “Broer, daar is er nog maar één capot, daar moeten er meer aan, het is maar één patriot!”. Een patriot reageerde door ‘vive de republiek!’ te roepen. Daar ging van Dorth op in door ‘wagt manneken, wij zullen u wel krijgen!’ te roepen. De Fransen startten op 15 september een onderzoek naar de ongeregeldheden in Groenlo, en drie dagen later werd Van Dorth gearresteerd. Ze werd niet alleen verdacht van oproerstokerij, maar zou ook onderdak geboden hebben aan de moordenaar van Reesink.

Ze werd lange tijd verhoord, en op 21 november 1799 werd het doodvonnis over de ‘Freule van Dorth’ uitgesproken. De volgende ochtend werd ze door een zeskoppig vuurpeloton in Winterswijk ter dood gebracht. Het verhaal gaat dat ze, al liggend in de kist, zich weer oprichtte. Een laatste schot maakte toen definitief een einde aan haar leven.