Geschiedenis van het Russische (anti-)homobeleid

Staatssecretaris van Veiligheid en Justitie, Fred Teeven, schreef woensdag 6 augustus 2014 aan de Tweede Kamer dat het asielbeleid voor Russische homoseksuelen wordt versoepeld. Dit naar aanleiding van verontrustende ambtsberichten die tonen dat de Russische politie nauwelijks ingrijpt als een homoseksueel aangifte doet van bijvoorbeeld geweld. De intolerantie in Rusland voor anders geaarde medeburgers is zeker geen recente ontwikkeling, schetst de Russische geschiedenis.

Tolerantie tot het begin van de achttiende eeuw

Onderzoeksresultaten uit begin 2013 laten zien dat bijna driekwart van de Russen vindt dat homoseksualiteit moreel onacceptabel is. Iets meer dan drie eeuwen terug was het toenmalige Rusland (Moskovië) qua wetgeving en omgang juist zeer tolerant naar homoseksuelen toe. Waar ze in andere West-Europese landen bij de wet werden vervolgd, gevangengezet en opgehangen, bestonden in Moskovië dergelijke wetten niet. In 1716 kwam hier verandering in.

Ondanks geruchten dat de tsaar van Moskovië zelf een homoseksuele relatie had met een timmerman die hij later tot prins verhief, kwam Peter de Grote in 1716 met de eerste anti-homowetten. Hierin werd het militairen in actieve dienst verboden om vrijwillig geslachtsverkeer met elkaar te hebben. Alleen de werkelijke geslachtsdaad wordt hierin verboden, voor één groep in de samenleving: de militairen.

Verbod seksuele handelingen maar ook bloeitijd homoseksuele kunsten

Het duurde tot 1835 voordat een verbod op homoseksuele handelingen in het burgerlijk wetboek werd opgenomen. Naar aanleiding van deze wet werden relatief weinigen veroordeeld. In deze tijd – en met name in de jaren negentig van de negentiende eeuw – leek een homoseksuele geaardheid zelfs ‘in de mode’ te zijn. Verschillende familieleden van tsaren en beroemde culturele grootheden als Tsjaikovski kwamen openlijk uit voor hun homoseksuele geaardheid. Mede hierdoor werd de anti-homowet in 1903 versoepeld, de straf op homoseksuele handelingen minder groot. Door het Oktobermanifest verdween bijna alle preventieve censuur, waardoor de ‘homoseksuele kunsten’ bloeiden als nooit tevoren. Anders geaarde dichters, schrijvers, dansers en choreografen traden op de voorgrond in Rusland.

Psychische aandoening tijdens bolsjewistisch regime

In 1917 kwam er een einde aan deze vrijheid met de aanvang van het bolsjewistische regime na de Oktoberrevolutie. Hoewel de bolsjewisten het anti-homo wetsartikel uit 1835 lieten verdwijnen (ze moesten niets hebben van de religieuze ondertoon die het artikel had), werd homoseksualiteit in deze tijd door de overheid bestempeld als een medische of psychische aandoening. Deze aandoening moest vooral niet in de openbaarheid worden getoond, want dan werden wellicht jonge mensen verleid zich ook zo te gedragen. Toch bleef de homoseksuele subcultuur bloeien.

Stalinistische periode met grote zuiveringen

In 1933 kwam hier in één klap een einde aan, toen Stalin per decreet homoseksualiteit opnieuw strafbaar maakte. In 1934 werd in het Wetboek van Strafrecht een artikel opgenomen die homoseksualiteit stelde als misdaad tegen de natuur en maatschappij. De straffen varieerden van 2 tot 5 jaar werkkamp.

Door de overheid werd homoseksualiteit in verband gebracht met nazisme. Daarnaast wilde men door strafbaarstelling het dalende geboortecijfer opkrikken, om meer kans te maken in een eventuele oorlog tegen nazi-Duitsland. Er volgden grote zuiveringen, al zijn er geen cijfers bekend van het aantal LHBT-personen (lesbiennes, homoseksuelen, biseksuelen en transgenders) die verdwenen in de Goelag werkkampen.

Onder Chroesjtsjov veranderde er weinig aan de situatie, wat waarschijnlijk ook lag aan het feit dat hij allerminst een voorvechter van homorechten was. In de jaren daarna onder Brezjnev en zijn opvolgers werden er per jaar nog zo’n duizend man gevangengezet naar aanleiding van het wetsartikel uit 1934. Pas in 1993, in het postcommunistische tijdperk, werd het gehate artikel afgeschaft, homoseksualiteit was geen misdaad meer.

Postcommunistische tijdperk

Vanaf de jaren negentig traden de goloebyje - de 'blauwen', zoals homo's in het Russisch heten - steeds meer zelf op de voorgrond. Na de decriminalisering in 1993 kwam er aandacht voor het ontwikkelen van een eigen identiteit. Toch was en is hun situatie nog verre van ideaal. Onder invloed van de (nog altijd) machtige Russisch Orthodoxe kerk, wordt homoseksualiteit door een groot deel van de bevolking veroordeeld als een grote zonde die gelinkt wordt – en wellicht leidt tot – pedofilie. Ook werd er in 2002 een wet ingediend door de conservatieven (die niet is aangenomen), om homofilie opnieuw strafbaar te stellen. Dit omdat het tot moreel verval en snelle verspreiding van HIV en aids zou zorgen. Daarnaast werd bijvoorbeeld in 2006 een demonstratie van LHBT-personen in Moskou door de overheid verboden.

Nieuwe wet, groot protest

Alhoewel de overheid dus nog steeds homofoob handelt, is er een voorzichtige opkomst van verschillende plaatselijke homo-organisaties en cafés bezig in de jaren na de millenniumwisseling. Toch is er nog sprake van zeer ongelijke behandeling. In 2013 is er namelijk een wet aangenomen in Rusland die de westerse wereld bijna naar adem deed snakken. Deze nieuwe vorm van een ‘anti-homo wet’ verbiedt het om in het bijzijn van minderjarigen over homoseksualiteit te praten of uiterlijke kenmerken van de LHBT-gemeenschap te dragen.

Er worden van overheidswege nog weinig stappen ondernomen om de discriminatie van homoseksuelen tot een strafbaar feit te maken. Hiermee verwijdert Rusland zich in dit opzicht van veel andere West-Europese staten, die fel tegen deze houding protesteren. De reactie van Nederland hierop uit zich sprekend in de beslissing van staatssecretaris Teeven.