Geschiedenis van de monumentenzorg

De ontwikkeling van de monumentenzorg in Nederland kwam mede tot stand door verschillende internationale besluiten en initiatieven rond de bescherming van erfgoed. Hoewel al vroeg in de geschiedenis belangrijke, oude gebouwen extra werden beschermd en onderhouden, was er tot aan de twintigste eeuw geen landelijke wetgeving of internationale organisatie die hier zorg voor droeg.

Vroege initiatieven

Het conserveren van historische plaatsen en gebouwen begon rond het midden van de 17e eeuw in Engeland, toen de welgestelde elite begon met het aankopen van historische artefacten, om het behoud en onderhoud ervan te kunnen garanderen. Eén van de eerste wetten die rondom de zorg voor monumenten werd opgesteld, was van Napoleon Bonaparte. In 1809 vaardigde hij een keizerlijk decreet uit waarin werd gesteld dat de zogenaamde kerkfabrieken zorg moesten dragen voor het onderhoud van historische kerkgebouwen. Onder invloed van het groeiende nationalisme in de 19e eeuw, ontwikkelde zich op nationaal niveau in verschillende landen veel aandacht voor bescherming van het eigen erfgoed.

Handvest van Athene

Het eerste internationale initiatief tot behoud en bescherming van sociaal-cultureel erfgoed was het Handvest van Athene, dat in 1931 werd uitgevaardigd. Tijdens het vierde Internationale Congres voor Moderne Architectuur werd dit document opgesteld, waarin het belang van het behoud van historische bouwwerken in stedelijke gebieden sterk naar voren komt. In dit Handvest werd voor het eerst gesproken over ‘internationaal erfgoed’.

Charter van Venetië

UNESCO, een gespecialiseerde organisatie van de VN die sinds 1945 bestaat en onder andere verantwoordelijk is voor monumenten en monumentenzorg, droeg bij aan een belangrijke charter die in 1964 werd goedgekeurd. In deze Charter van Venetië werd uitgebreid vastgelegd wat het internationale beleid is inzake de conservering en bescherming van internationaal cultureel erfgoed. Tot op heden is deze charter leidend in de internationale monumentenzorg. Naar aanleiding van dit document werd in 1965 het International Council on Monuments and Sites (ICOMOS) opgericht, dat fungeert als adviserend orgaan voor UNESCO.

Nederlandse monumentenzorg

In Nederland begon de bescherming van monumenten officieel in het jaar 1875, toen binnen het Ministerie van Binnenlandse Zaken de afdeling Kunsten en Wetenschappen werd opgericht. Zij verleende subsidies voor het restaureren van oude gebouwen. In 1903 werd vervolgens een rijkscommissie aangesteld om een inventaris van alle rijksmonumenten in het land te maken. Het bleef lang een commissie, tot het in 1946 de Rijksdienst voor de Monumentenzorg werd. Sinds 2009 heet de dienst officieel Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Deze dienst is hoofdverantwoordelijk voor de bescherming van ’s lands culturele erfgoed en voert namens de minister van OCW de Monumentenwet (1988) uit en beheert het Monumentenregister. Ze doet onderzoek, deelt deze kennis en geeft advies. Ze draagt vanzelfsprekend alleen zorg voor de rijksmonumenten, niet voor de provinciale of gemeentelijke monumenten.

Monumentenschildjes & Monumentenwet

In 1954 werd het Cultuurgoederenverdrag van Den Haag getekend, waarin besloten werd dat monumenten die gekenmerkt worden door het blauwwitte schildje, bijzondere bescherming in oorlogstijd verdienen. In 1961 werd de eerste Monumentenwet van kracht, volgend op een tijdelijke wet uit 1950. Deze wet uit 1961 werd op 23 december 1988 vervangen door een vernieuwde wet. Deze Monumentenwet 1988 heeft een regeling op drie terreinen van de erfgoedzorg: de bescherming van onroerende monumenten en stadsgezichten en een regeling op het gebied van archeologische monumentenzorg. Na 1988 zijn er nog vele aanpassingen op de wet gedaan. Zo is in 2012 besloten om de eis dat een gebouw 50 jaar of ouder moet zijn om een Rijksmonument te worden, te laten vervallen. Sinds 2009 is de Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed compleet verantwoordelijk voor de uitvoering van deze wet.

Andere monumentenzorginitiatieven

Er zijn naast de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed talloze organisaties en initiatieven die zich actief bezighouden met monumentenzorg. Zo hebben het Prins Bernhard Cultuurfonds en het Nationaal Restauratiefonds in negen provincies Cultuurfondsen voor Monumenten ingesteld. Hieruit worden leningen met lage rentes verleend voor de restauratie van particuliere (dus provinciale of gemeentelijke) monumenten.

De Monumentenwacht

Een ander initiatief is bijvoorbeeld de Monumentenwacht, een onafhankelijke organisatie die in elf provincies deelorganisaties heeft zitten en in twaalf provincies actief is. Ze controleren, restaureren, stellen rapporten op en geven advies in subsidieaanvragen. Daarnaast zijn er diverse (particuliere) erfgoedopleidingen in Nederland, die zich specifiek richten op de conservatie en restauratie van monumenten.