De Oriënt in reisverslagen

De ontdekking van de wereld was in volle gang, de (vroeg)moderne mens was nieuwsgierig naar het verre en onbekende. Naast de publicatie van fictieve verhalen zoals Robinson Crusoe en Gullivers Travels, werden er ook vele reisverslagen gepubliceerd, die gretig werden verslonden. Mede door deze reisverslagen ontstond het stereotype beeld van de Oriënt.

Marco Polo: een vroeg voorbeeld

Zo was er in de 13e eeuw al de beroemde ontdekkingsreiziger Marco Polo. Zijn beschrijving van China droeg bij aan de Europese beeldvorming van het land. Lezers verwonderden zich over de gebruiken en gewoontes van dit vreemde volk en waren nieuwsgierig naar het ‘mysterieuze onbekende’.

Stichting van koloniën

Tijdens de 17e eeuw waren de Spanjaarden en Portugezen al op zoek naar nieuwe handelscontacten. In de 18e en 19e eeuw deed het Britse Rijk haar best om zoveel mogelijk koloniën te stichten. Voorbeelden zijn Brits-Indië en Egypte. De Fransen namen onder andere het westelijk deel van Afrika en Indochina (Vietnam, Laos en Cambodja) in.

Ook de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden hield zich bezig met het verkrijgen van koloniën. De VOC en de WIC werden begin zeventiende eeuw opgericht. De VOC richtte zich op het oosten van de wereld, de WIC op het westen. Zo werden Indonesië, Ceylon, Zuid-Afrika, Curaçao en Suriname ingelijfd bij de Republiek.

Said over de Europese reiziger

Edward Said stelde dat er door middel van reisverhalen vaak een verkeerde beeldvorming ontstond over een volk of cultuur. Daarnaast vond hij dat het opschrijven van reisverslagen in feite eenrichtingsverkeer was: De Europese reiziger schreef datgene wat hij observeerde op voor een Europees publiek. De observatie werd vervolgens gegeneraliseerd; wat één Indiër deed, werd gezien als iets wat alle mensen in India deden. Het verhaal van het ‘exotisch volk’ werd zodoende genegeerd.

The White Man’s Burden

Het ligt, volgens Said, ook aan de insteek van de Europese bezoeker. De ene schrijver keek om zich heen met een open geest, de ander redeneerde vanuit een eigen Europese situatie en zat vast in dat denkpatroon. Europese imperialisten zagen het volk van hun kolonie vaak als kinderlijk en primitief. Zij vonden het hun taak om hen op te voeden (‘The White Man’s Burden’), wat tegelijkertijd een excuus was om een kolonie te stichten.

Rijst is schadelijk voor het lichaam

Eén van de reizigers was Jacobus Bontius, een Nederlandse arts. Bontius schreef in de zeventiende eeuw over zijn reis naar Nederlands-Indië, die hij maakte als gezant van de VOC. Tot zijn spijt was er vooral rijst beschikbaar in dit nieuwe exotische gebied. Hij was er van overtuigd dat de witte korrels pas gegeten mochten worden wanneer ze afgekoeld waren.

…want door ondervindingh is men seecker geworden, dat de heete Rijs niet alleen schadelijck is aen de Mage, maer oock aen de Herssenen ende aen alle de zenuwen.

De dampen van het rijst zou ervoor zorgen dat men blind zou worden en de zenuwen van het gezicht verstoppen.

Arme beleefde kinderen

Lady Duff-Gordon was afkomstig uit een rijk, Londens gezin. Ze was schrijfster en ging om met prominente auteurs. Tijdens haar reis door Egypte schreef zij brieven naar familie en vrienden. Haar briefwisselingen werd later uitgegeven. In 1862 schreef zij bijvoorbeeld:

…and you would like the people, poor things! They are complete children, but amiable children.

Zij was echter niet alleen neerbuigend over het Egyptische volk, een jaar later stelde zij:

This is what I have met with from everything Arab – nothing but kindness and politeness.

In De Gids van 1901 werden er diverse reizen en de daarbij horende verslagen behandeld. Zo merkte de auteur op:

De Groote Oost, dusgenoemd, tegenwoordig volledig Kleine Oost geworden, aanhangels van het Westen, (…), en zoo tooneel van het meest buitengewone in Europeesche laagheid en hoogheid, hebzucht en heldhaftigheid.

De verhouding tussen oost en west was voor sommige Westerlingen destijds al duidelijk.