Alfred Nobel; van ‘handelaar des doods’ tot filantroop

Alfred Nobel (1833-1896) is vooral bekend als de uitvinder van dynamiet en om de door hem bekostigde Nobelprijzen. Het contrast tussen zijn uitvinding aan de ene kant, en zijn zelfverklaarde pacifisme en filantropie aan de andere kant, is opmerkelijk.

Nobel werd geboren in 1833 in Stockholm. Zijn familie was vrij arm, maar dit veranderde met de uitvinding van multiplex door zijn vader, een uitvinder en ingenieur. Alfred kon daarmee naar een goede school gaan en verschillende studies volgen. Hij was goed in scheikunde en talen; zo sprak hij vloeiend Engels, Frans, Duits, Russisch en Italiaans. Nobel was vooral geïnteresseerd in explosieven. Nadat hij via Nikolai Zinin kennis had gemaakt met nitroglycerine spendeerde hij veel van zijn tijd aan het ontwikkelen ervan tot een veilig, commercieel product.

Uitvinding dynamiet

Nadat hij in 1863 de ontsteker had uitgevonden, volgde vier jaar later het dynamiet, dat vooral in de mijnbouw van pas kwam. In de tussentijd liet Nobel zich niet van zijn missie afhouden door de dood van zijn broer bij een explosie met nitroglycerine. Met de opbrengsten van het dynamiet breidde hij zijn wapenfabrieken uit, investeerde hij in de exploitatie van olievelden en probeerde hij zijn dynamiet nog verder te verfijnen.

Nobel stond bekend als liberaal en zelfs als socialist bij sommigen, maar vertrouwde de democratie niet. Hij was tegen vrouwenkiesrecht. Hoewel hij redelijk goed was voor zijn werknemers was zijn blik op de wereld in de meeste opzichten pessimistisch. Hij trouwde nooit en had last van depressies.

"Handelaar des doods"?

Waarom hij precies de Nobelprijs in het leven riep is onduidelijk, aangezien hij een hekel had aan zelfverheerlijking. Een mogelijke verklaring komt van de reacties in de wereld op het overlijden van zijn broer. Er ontstond verwarring over wie er precies dood was. Op veel nieuwsredacties ging men ervanuit dat het Alfred was die was overleden en publiceerden necrologieën over de uitvinder. Die waren meer dan eens behoorlijk negatief. Naar verluidt zou een Franse krant hem zelfs hebben aangeduid als de ‘handelaar des doods’. In een reactie op al die negativiteit zou Nobel actie hebben ondernomen om zijn reputatie wat op te vijzelen. Een vredesprijs was een passend middel. Veel rijke ondernemers begonnen aan het einde van de negentiende eeuw de wetenschap te bevorderen met prijzen en wetenschap combineren met vrede zou voor Nobel een perfecte manier zijn geweest om als vredelievend persoon de geschiedenis in te gaan.

Motivatie voor de Nobelprijzen

Aan dit verhaal wordt echter wel getwijfeld door historici. Het verhaal over de negatieve Franse necrologie is namelijk nauwelijks traceerbaar. De originele necrologie, die zou zijn verschenen in de krant Idiotie Quotidienne is nergens terug te vinden. Er zijn slechts citaten. Daardoor houden veel historici de optie dat het verhaal op lucht gebaseerd is, open. 

De Nobelstichting houdt het erop dat Alfred Nobel zich heeft laten inspireren door zijn vriendschap met vrouwenrechtenactiviste en pacifiste Bertha von Suttner. De twee onderhielden een innige vriendschap en correspondeerden regelmatig met elkaar. Von Suttner was auteur van het in die tijd beroemde boek Lay Down Your Arms, waarin ze kritiek uitte op de grote wapenwedlopen aan het begin van de twintigste eeuw.  Kort na het overlijden van Nobel, zou Von Suttner een van de eerste winnaars van de Nobelprijs voor de Vrede zijn. 

Literatuur en vrede

In ieder geval sloten de prijzen goed aan bij Nobel’s persoonlijke voorkeur. Behalve aan de bèta disciplines scheikunde, natuurkunde en fysiologie, werden deze uitgereikt voor literatuur – Nobel las veel en schreef zelf een tragedie – en het bevorderen van ‘internationale broederschap’, oftewel vrede. Nobel overleed in 1896 aan een beroerte.