Saartjie Baartman of de Hottentot-venus: een tragisch leven als curiositeit

Tegen haar zin werd ze van theater naar theater gesleept, om overal waar ze kwam vernederd te worden door nieuwsgierige ogen die haar lichaam betastten met hun blik. Saartjie Baartman, een vrouw afkomstig uit het huidige Zuid-Afrika, was vanwege haar exotische uiterlijk een beroemde curiositeit in negentiende-eeuws Europa. Enig eerherstel kwam pas veel later, 187 jaar na haar dood. Wie was zij?

Geboren bij de Khoikhoi

Saartjie Baartman – een naam die ze pas later kreeg – werd waarschijnlijk in 1789 geboren in de buurt van de Gamtoosrivier in Zuid-Afrika, op een stuk land dat veroverd was door Nederlandse boeren. Haar echte naam is onbekend. Ze werd geboren in een Khoikhoi-familie, een volk dat al een paar eeuwen dominant was in de regio en landbouw bedreef. Haar vader werd vroeg in haar jeugd vermoord door Bosjesmannen tijdens het geitenhoeden.

Werken met slaven in Zuid-Afrika

In haar jeugd werkte Saartjie op verschillende boerderijen van kolonisten, maar al snel week ze uit naar Kaapstad. Daar werkte ze als wasvrouw of voedster zij aan zij met tot slaaf gemaakte mensen in verschillende huishoudens. Omdat ze een Khoisan-vrouw was kon ze officieel niet tot slaaf gemaakt worden, maar het is waarschijnlijk dat ze in dezelfde omstandigheden leefde en niet onafhankelijk van haar werkgevers beslissingen mocht nemen. Uiteindelijk ging ze als min in dienst bij het gezin van Hendrik Cesars, een vrije Afrikaan die net buiten Kaapstad woonde.

Geld verdienen als curiositeit in Europa

In Kaapstad ontmoette Saartjie Alexander Dunlop, een Schotse legerchirurg die handelde in dierlijke specimen voor tentoonstellingen in Europa. Hij benaderde haar omdat hij ervan overtuigd was dat er in Londen goed geld te verdienen viel aan haar verschijning, zowel als bezienswaardigheid als voor wetenschappelijk onderzoek. Dat weigerde Saartjie aanvankelijk, maar na aandringen van Dunlop ging haar werkgever Cesars akkoord, omdat hij zelf in de schulden belandde. Saartjie zou tentoongesteld worden in Europa. Het is onduidelijk of ze daar toestemming voor heeft gegeven of niet, maar haar sociale positie gaf haar vrijwel geen mogelijkheid om te weigeren.

Europese fascinatie voor Saartjie Baartman

In 1810 vertrok het gezelschap naar Groot-Brittannië, waar zowel Dunlop als Cesars meewerkten en verdienden aan haar tentoonstelling. Saartjie Baartman werd aanvankelijk aangedragen als vreemde menselijke verschijning tijdens freak shows, maar later kwamen mensen speciaal voor haar. Saartjie viel in negentiende-eeuws Europa niet alleen op vanwege haar huidskleur, maar ook vanwege haar lichaamsbouw. Haar verschijning was niet opvallend onder Khoikhoi, maar in Europa een bezienswaardigheid. Ze was klein, had schijnbaar een bijzonder groot achterwerk, lange schaamlippen en dikke lippen. Honderden mensen uit Londen en Parijs, vooral uit de lagere bevolkingsklassen, kwamen gefascineerd naar de ‘Hottentot-venus’ kijken. Haar tentoonstelling was zoals Dunlop had voorspeld een commercieel succes.

Verzet vanuit de anti-slavernijbeweging

Niet iedereen was verheugd over haar komst. Het feit dat een Afrikaanse vrouw als slaaf werd tentoongesteld, stootte in Londen vooral mensen uit de anti-slavernijbeweging tegen de borst. In 1807 was na een decennialange discussie de slavenhandel in Groot-Brittannië afgeschaft, en dus bestond er veel verzet tegen de oneerbare vertoning van de Hottentot-venus. In 1810 spande de African Society in Londen een rechtszaak aan tegen Hendrik Cesars, waarin zij zich afvroegen:

“Is het gevangennemen en tentoonstellen van deze Hottentot heel anders dan de barbaarse en illegale praktijken van de slavenhandel?”

Hendrik Cesars, Saartjie’s baas, verdedigde zich succesvol voor de rechter door te verklaren dat zij geen slavin was, maar slechts zijn bediende en dat ze vrijwillig meewerkte aan de uitbating van haar lichaam. Daarna ging het duo op een tour langs theaters in heel Groot-Brittannië.

Vernedering en alcoholisme

Saartjie zelf had ook veel moeite met de vernederende shows, waarin ze geketend in een kooi werd tentoongesteld. Hoewel ze pertinent weigerde naakt op te treden, moest ze strakke en weinig verhullende kleren dragen. Toeschouwers lachten haar uit, bespotten haar, raakten haar aan, knepen in haar billen en gingen zelfs op haar achterste zitten. Op spotprenten werden haar lichaamskenmerken uitvergroot.

Om de vernedering te kunnen doorstaan, dronk Saartjie op haar rondreis door Engeland en Frankrijk veel sterke drank en raakte ze aan lager wal. Omdat de bezoekersaantallen daalden, moest ze in Parijs voor een dierenhandelaar gaan werken, die haar liet optreden als beest. Op handen en voeten kroop ze door de zaal en konden mensen ritjes op haar rug maken. Ook mochten toeschouwers soms haar schaamlippen aanraken.

Overlijden en vernedering na haar dood

Op 29 december 1815 overleed Saartjie Baartman, vermoedelijk aan de pokken. Haar laatste vernedering kwam na haar dood, toen de Franse wetenschapper Georges Cuvier sectie op haar lichaam uitvoerde. Hij zette haar lichaamsdelen, waaronder haar hersenen en haar schaamlippen, op sterk water en stelde ook haar botten tentoon. Tot 1974 was haar geraamte in een museum in Parijs te bewonderen.

In 2002, 187 jaar na haar dood, kwam er eindelijk een klein beetje gerechtigheid voor Saartjie Baartman, toen Nelson Mandela haar stoffelijk overschot liet terugbrengen naar Zuid-Afrika, waar ze tegenwoordig begraven ligt. Tot in de twintigste eeuw werden mensen en kinderen uit koloniën in Europa tentoongesteld.

Bronnen:

• S. Qureshi (2004), ‘Displaying Sara Baartman, the ‘Hottentot Venus’’ in History of Science 42, 233–257.
• De Correspondent/Vera Mulder, ‘Het macabere verhaal van ’s werelds eerste beroemde bil’ (26 januari 2016)
• BBC, ‘Hottentot Venus goes home’ (29 april 2002)

Afbeeldingen:

• Sawtche, nommée Sarah Saartjie Baartman en Europe (ca. 1790 - 1815), dite la Vénus Hottentote, prent uit Illustrations de l'Histoire Naturelle des Mammifères van Étienne Geoffroy Saint-Hilaire en Georges Cuvier, 1815. [Public Domain via Wikimedia Commons]
• Spotprent op tentoonstelling van Saartjie Baartman: ‘Les Curieux en extase ou les Cordons de souliers’. Op de sokkel staat ‘La Belle Hottentot’, 1815. [Public Domain via Wikimedia Commons]