Een vertaalfout met grote gevolgen: Mokusatsu

Een kleine fout kan grote gevolgen hebben. Bijvoorbeeld wanneer je een woord verkeerd vertaalt, waardoor het een hele andere betekenis krijgt. Dat gebeurde tijdens de Tweede Wereldoorlog toen een vertaling van het Japanse woord mokusatsu grote gevolgen had.

Voorwaarden voor de Japanse overgave in 1945

Nadat in mei 1945 de Duitsers verslagen kwamen, vergaderden de geallieerden in Potsdam over de voortzetting van de oorlog tegen Japan. Tijdens de conferentie van Potsdam werden ook de voorwaarden voor de Japanse overgave bepaald. Hoewel de geallieerden enerzijds de Japanners beloofden dat zij niet volledig onderworpen zouden worden stelde de verklaring ook dat Japan zich onvoorwaardelijk moest overgeven, omdat zij anders de volledige kracht van de geallieerde legermacht op het land zouden loslaten, met alle verwoesting die daarbij hoorde. In de verklaring die na de conferentie van Potsdam werd opgesteld werd gesproken van “prompt and utter destruction”: snelle en volledige vernietiging. De verklaring werd ondertekend door de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en China. De Sovjet-Unie hield zich nog neutraal.

Conferentie van Potsdam

De verklaring was enigszins onduidelijk wat betreft die volledige vernietiging. De geallieerden waren er namelijk nog niet volledig over uit wat er zou gebeuren als de Japanners de voorwaarden niet zouden accepteren. Een veroveringstocht over het Japanse hoofdeiland werd als haast onmogelijk beschouwd, uit ervaring wisten de Amerikanen al dat veel Japanners zich letterlijk dood vochten. Men vreesde voor ontelbare slachtoffers als het daadwerkelijk tot een invasie van het Japanse hoofdeiland zou komen. Terwijl de verklaring werd getekend, werd er nog druk overlegd hoe men het Japanse leger de genadeklap kon geven, zonder zelf verschrikkelijke verliezen te lijden.

Vertaald van Engels naar Japans

De verklaring werd in het Engels opgesteld, vervolgens vertaald naar het Japans en naar Tokio gezonden, tegelijk werd er een versie verspreid onder journalisten. De internationale pers pikte het nieuws over de verklaring razendsnel op en via de radio gingen de voorwaarde voor de Japanse overgave de hele wereld over. Het radiobericht bereikte Tokio nog voor de officiële verklaring.

Hoewel de verklaring van Potsdam eiste dat de Japanse regering en legerleiding volledig zou aftreden, was de belofte dat Japan haar eigen soevereiniteit zou houden, reden voor opluchting en voor conflict. Een deel van de Japanse leiding was uit op een snelle vrede om aan de ellende van de oorlog een eind te maken, maar een klein maar invloedrijk deel was juist van mening dat Japan door moest vechten tot er of gunstigere vredesvoorwaarden op tafel kwamen, of tot het hele Japanse volk reddeloos, maar eervol ten onder ging. Tegelijkertijd waren er in het diepste geheim onderhandelingen met de Sovjet-Unie gestart, om via deze nog neutrale grootmacht tot een akkoord te komen.

Suzuki Kantaro

Een dodelijke spraakverwarring

In deze complexe situatie stond de Japanse premier Suzuki onder grote druk om snel een antwoord te geven op de geallieerden. Met zijn antwoord moest hij het leger te vriend houden, de Sovjet-Unie niet voor het hoofd stoten en de geallieerden tevreden stellen. Vooral de pers legde hem het vuur na aan de schenen. Om tijd te rekken liet hij weten dat hij de voorwaarden in overweging zou nemen. Dat deed hij in het Japans en gebruikte daarbij het woord mokusatsu (黙殺). Met dat ene woord trok hij een diplomatiek rookgordijn op, dat grote gevolgen zou hebben.

Het woord mokusatsu heeft namelijk geen Engelse betekenis en zelfs in het Japans kan het woord op verschillende manieren worden uitgelegd. Afhankelijk van de context kan het woord worden vertaald als ‘negeren’ of als ‘in stille overweging nemen’ maar in sommige gevallen kan het woord ook inhouden dat men het ‘niet waard vindt om hier op in te gaan’. Dat bleek het recept voor een dodelijke spraakverwarring. Zowel in het Pentagon, als op de redactie van Japanse kranten werd het antwoord van de premier opgevat als een resolute afwijzing van de voorwaarden die de geallieerden stelden. Daarmee was het lot van de steden Hiroshima en Nagasaki bezegeld. De oorlog ging door en tien dagen na de verklaring viel de eerste atoombom op Hiroshima en niet veel later trokken ook Russische legers Japans Mantsjoerije binnen.

Vertaalfout?

Wat Suzuki precies bedoelde is nog steeds onderwerp van discussie onder historici. Volgens sommigen waren de bedoelingen van Suzuki duidelijk, maar lag de fout bij de vertaling die het Pentagon maakte. Anderen wijzen Suzuki als schuldige aan, omdat zijn woordkeus ten grondslag lag aan alle onduidelijkheid. De gevolgen van dit ene woord waren zo groot dat de Amerikaanse spionagedienst NSA in 1968 een instructie publiceerde, waarin aan de hand van dit voorval werd uitgelegd hoe een foute vertaling snel gemaakt is.

Dat maakt de casus mokusatsu nog altijd een actueel voorbeeld van moeilijkheden die ontstaan bij het vertalen van teksten uit andere talen en culturen. Sommige woorden zijn nou eenmaal lastig te vertalen. Om toch tot een zo goed mogelijke vertaling te komen, zetten moderne vertaalbureaus zoals Fairlingo revisors in. Zo’n revisor leest een vertaalde tekst nog eens en kijkt daarbij ook naar de context. Zo worden misverstanden op basis van de context zoveel mogelijk voorkomen.