Wat vond ex-keizer Wilhelm II van Hitler?

Toen de Eerste Wereldoorlog in 1918 eindigde, werd keizer Wilhelm II afgezet en dreigde hij als oorlogsmisdadiger te worden uitgeleverd aan de geallieerden. Hierdoor kon hij Duitsland niet meer in, waardoor hij in 1918 per trein vanuit België naar het neutrale Nederland vluchtte. Hier zou hem door de Nederlandse regering politiek asiel verleend worden en zou hij de rest van zijn dagen slijten in Huis Doorn op de Utrechtse Heuvelrug, tot zijn dood in 1941. Wilhelm heeft de opkomst van het nazisme, Hitlers machtsovername in Duitsland en het begin van de Tweede Wereldoorlog dus nog meegemaakt. Wat vonden de ex-keizer en zijn familie van de ontwikkelingen in Duitsland? En wat vonden zij van Hitler en de NSDAP?

Wilhelms relatie met Wilhelmina

Wilhelm II was na zijn abdicatie van de troon in 1918 de meestgezochte ‘oorlogscrimineel’ op het lijstje van oorlogscriminelen opgesteld door de geallieerden. In 1920 werd dan ook grote internationale druk uitgeoefend op de Nederlandse regering om de ex-keizer aan de geallieerden uit te leveren. Maar een voet bij stuk houdende koningin Wilhelmina zou dit weigeren en het politiek asiel dat ze aan Wilhelm verleend had, verdedigen. De vorstin schreef aan het einde van haar leven over haar verbazing over Wilhelms vlucht naar Nederland: ‘Ik overdrijf niet als ik zeg dat het mij een week en misschien nog langer gekost heeft voor ik geloof kon hechten aan de ingekomen berichten, zó onwaarschijnlijk leek mij deze handelwijze.’ Archiefonderzoek van historicus Beatrice de Graaf heeft echter aangetoond dat beide vorsten een hechte band hadden en dat de koningin waarschijnlijk al van tevoren op de hoogte was Wilhelms komst. Wilhelmina zat echter in een moeilijke positie, waarin ze haar persoonlijke relatie met de keizer moest balanceren met haar officiële rol als staatshoofd. Daarom zou ze Wilhelm ook nooit meer persoonlijk ontmoeten (voor zover bekend is). Dat zou immers onmiddellijk door de pers worden opgemerkt en leiden tot internationale verontwaardiging. De Graaf stelt echter concluderend: ‘Wilhelm II was een prins van Oranje en een collegavorst in nood.’

Wat deed hij in Huis Doorn?

Wilhelm zou een groot gedeelte van zijn dagen doorbrengen met wandelen en het omhakken van bomen op het landgoed van Huis Doorn. Overdag ging de ex-monarch gekleed in burger en s’ avonds droeg hij vaak een van zijn vele militaire uniformen. Ook ontving hij zijn gasten in uniform. Door de Nederlandse regering was hij verboden zich met politieke activiteiten bezig te houden, maar dat zou hem er niet van weerhouden zich vaak negatief uit te laten over de nieuwe Weimarrepubliek. Hij koesterde namelijk altijd nog de hoop om ooit weer aangesteld te worden als Duitse keizer. Overigens zou hij de rest van zijn leven zijn schuld aan het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog blijven ontkennen. Kort na Wilhelms vestiging in huis Doorn overleed zijn eerste vrouw keizerin Augusta Victoria in 1921. Hij hertrouwde in 1922 met Hermine Reuß.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Sympathieën voor het nazisme en onderling verraad

Historicus Jacco Pekelder deed onderzoek naar Wilhelm en zijn familie. Hij beweert: ‘De ex-keizer was niet vies van voeling houden met het opkomende nationaalsocialisme. Ook de vijf andere familieleden die wij hebben onderzocht waren allemaal proactief in de rechtse kringen van de Weimarrepubliek. Ze mengden zich in een milieu van mensen die gemeenschappelijke vijandbeelden hadden, zoals het marxisme en jodendom. De Hohenzollerns hadden een duidelijk agendapunt: het herstellen van de monarchie. Hermine bijvoorbeeld, de tweede vrouw van keizer Wilhelm II, bezocht Hitler twee keer om daarvoor te lobbyen.’ De ex-keizer en zijn familie werkten echter niet altijd samen. Er bestond namelijk een grote rivaliteit tussen Wilhelm en zijn zoon, kroonprins Wilhelm. De kroonprins uitte openlijk zijn steun voor de nazi’s en deed een poging de weg vrij te maken voor een herstelling van de monarchie, door zich in 1932 verkiesbaar te stellen als Rijkspresident. Pekelder: ‘Hij stelde Hitler voor zich terug te trekken en hem te steunen, dan zou de kroonprins hem na een verkiezingsoverwinning tot kanselier benoemen. Uiteindelijk stak de ex-keizer daar zelf een stokje voor, uit angst dat zijn zoon er met de macht vandoor zou gaan. Ondanks het gemeenschappelijk doel was de onderlinge rivaliteit in de familie groot. Alles draaide om geld en leiderschap. Ze schuwden niet elkaar de loef af te steken.’

Alle hoop gevestigd op Hitler

Wilhelm II steunde Hitler dan misschien niet openlijk, hij zag in hem wel zijn beste kans om zijn kroon terug te winnen. Ook hadden een aantal van Wilhelms denkbeelden overlapping met die van Hitler. Zo was de ex-keizer sterk antisemitisch, anti-bolsjewistisch, anti-democratisch en bezeten van een - naar zijn idee - opdoemende rassenoorlog. In 1935 schreef Wilhelm, twee jaar na het openen van het eerste concentratiekampen, in een brief aan een studievriend: ‘parlementarisme heeft ons vernietigd. Het was een landmijn waartoe Bismarck zelf gedwongen was hem onder het Reich te plaatsen. Het explodeerde door joods radicalisme tijden de [Eerste] Wereldoorlog achter de rug van het leger om.’ Wilhelm was duidelijk een aanhanger van de Dolkstootlegende. Maar niet alleen een zionistisch complot bedreigde Duitsland in Willems optiek. Ook de 'gekleurde' volkeren van de wereld hadden het op gemunt op het blanke ras. Zo schreef hij in een andere brief aan dezelfde vriend: ‘De gehele gekleurde wereld - geel, zwart - komt nu op en vormt zich tegen de Blanke.’ Toen Mussolini in 1935 Abessinië (het huidige Ethiopië) binnenviel, zag Wilhelm dit als bewijs van zijn prognose.

‘Het nieuws heeft ons bereikt dat er ongeveer 1500 Amerikaanse Negers in het geheim zijn aangekomen in Abessinië. Het zijn gediplomeerde chirurgen, doktoren, ingenieurs, chemici, piloten etc. (...) en ze bezetten nu ziekenhuizen, wegposten, apotheken en vliegbases en ze doen hun werk snel en goed. Alle gekleurde mensen zijn sympathiek jegens Abessinië (...) De hele bevolking van Afrika is in een staat van commotie en maakt openlijk zijn steun zichtbaar voor het Zwarte Imperium, waar ze allemaal trots op zijn.’ - Wilhelm in een brief aan zijn studievriend.

Wilhelm zag in het verband tussen Mussolini en Italiaanse koning Victor Emanuel III het voorbeeld van hoe hij en Hitler met elkaar in samenwerking zouden kunnen treden. Daarom ook dat Wilhelms houding tegenover Hitler en de nazi’s toch weer warmer werd naarmate deze meer politieke en militaire successen boekten. De ex-keizer gooide echter, anders dan de kroonprins, niet zijn volledige politieke gewicht achter Hitler, maar maakte wel zijn internationale politieke contacten beschikbaar aan de Führer; zo blijkt uit onderzoek van historicus Karina Urbach. Wilhelm en Hitler hadden dan misschien overlappende denkbeelden, in feite moest de ex-monarch niet veel hebben van het nazisme an sich. Toen zijn andere zoon, prins Augustus, in 1938 meedeed aan de Kristallnacht, schreef Wilhelm 'voor het eerst schaam ik me ervoor een Duitser te zijn.'

Geen samenwerking

Een overeenkomst tussen Wilhelm en Hitler zoals die bestond tussen Mussolini en Victor Emanuel III zou, helaas voor Wilhelm, nooit tot stand komen. De Führer had weinig interesse in het delen van zijn macht en toen hij in 1934 alle monarchistische organisaties in Duitsland verbood, waren eigenlijk al Wilhelms kansen op het herstellen van het keizerschap verkeken. Daarom groeide er in Wilhelm een aanzienlijke haat voor Hitler en de NSDAP.

Hitlers oorlog is mijn oorlog

Dat veranderde enigszins toen Hitler in 1940 België en Nederland bezette. Wilhelm was enthousiast over de oorlog en schreef: ‘De rest van de oorlog was een briljante opeenvolging van wonderen! De oude Pruisische geest van Fredericus Rex (Frederik II ‘de grote’ van Pruisen) is weer opgekomen. Deze geniale generalen komen van van mijn school, ze vochten onder mijn commando in de [Eerste] Wereldoorlog als luitenanten, kapiteinen en jonge majoren.’ Wilhelm beschouwde duidelijk Hitlers oorlog als zijn eigen oorlog. Toen Hitler Frankrijk overwon, stuurde de ex-keizer hem persoonlijk een telegram om hem te feliciteren met zijn overwinning: ‘Diep onder de indruk van Frankrijks capitulatie wil ik u en alle Duitse troepen feliciteren met uw door God gegeven en wonderbaarlijke overwinning.’ Hitler zou niet op de telegram reageren. Na de Duitse bezetting van Nederland werd Wilhelm nog door Churchill politiek asiel in Groot-Brittannië aangeboden, maar dit weigerde hij. De inmiddels 81-jarige Wilhelm was niet bereid een tweede maal in zijn leven te vluchten en kon onmogelijk accepteren om te schuilen bij een vijand van Duitsland. In plaats daarvan bleef hij op zijn plek in Huis Doorn en deed hij, anders dan het op de voet volgen van de Duitse ontwikkelingen, niets. Huis Doorn werd door de Geheim Feldpolizei afgesloten. Zo werd Wilhelm een gevangene van zijn eigen landgenoten in een gouden kooi.

Wilhelms droom die hij nooit zou waarmaken

Een jaar later, in 1941, overleed Wilhelm. Niet als keizer Wilhelm II, maar als meneer Hohenzollern. Hij zou de Duitse invasie van de Sovjet-Unie niet mogen aanschouwen. Had hij dat wel gedaan, dan zou hij het ongetwijfeld gezien hebben als een vervulling van een droom. Wilhelm was immers fervent anti-bolsjewist.

Hij zou dus zijn grote droom van het heraantreden als Duitse keizer nooit waarmaken en in zijn laatste jaren er een veranderlijke relatie op na houden met Hitler. Wilhelm zag Hitler en het nazisme dan misschien als zijn beste kans om weer aan de macht te komen, hij keek ook op ze neer en begon ze na 1934 zelfs te haten. Hitler en zijn Minister van Propaganda Joseph Goebbels zagen op hun beurt de steun van Wilhelm en zijn familie als welkome propaganda. Karina Urbach vat hun beeld van de Hohenzollerns samen als ‘useful idiots.’ Wilhelms indirecte steun van het beschikbaar maken van zijn internationale contacten en de openlijke steun van de kroonprins en prins Augustus voor het nazisme, ondersteunde Hitler in zijn taak om het bewind van de NSDAP te legitimeren onder het Duitse volk. Wilhelms gedrag staat in sterk contrast met dat van Otto von Habsburg, de laatste kroonprins van Oostenrijk-Hongarije. Otto was eveneens een monarch die een hoop koesterde voor de restauratie van zijn kroon, maar hij zou zich tijdens de Tweede Wereldoorlog in ballingschap inzetten in de strijd tegen de nazi’s. Wilhelms droom om weer keizer te worden, gecombineerd met zijn politieke overtuigingen en het succes van de nazi’s, zorgden er echter voor dat de Hohenzollerns in tegenstelling tot de Habsburgers maar weinig verzet konden bieden tegen het fascisme.

Bronnen: Duitsland Instituut (1) (2), History, Isgeschiedenis (1) (2), Oxford Academic, Universiteit van Utrecht.