Het tragische leed van Edvard Munch

Voor experts en kunstkenners was het lang een mysterie: de achtergelaten boodschap ´Kan alleen zijn geschilderd door een gek´ op het wereldberoemde schilderij De Schreeuw uit 1893 van Edvard Munch. Nu is het mysterie naar alle waarschijnlijkheid ontrafeld. Met een infraroodcamera kon worden vastgesteld dat het gaat om het handschrift van de kunstenaar zelf. Maar door de jaren heen zijn er wel meer vragen ontstaan rond dit schilderij en de motieven van Munch. Wat is zijn verhaal?

Ruim een eeuw lang was het een compleet raadsel wie in het Noors de woorden ´Kan alleen zijn geschilderd door een gek´ op het wereldberoemde schilderij van Munch had geschreven. In 1904 werd er voor het eerst naar de boodschap verwezen en een Deense kunstcriticus vermoedde destijds dat een bezoeker van het Nationaal Museum in Oslo het bericht had achtergelaten op het schilderij. De zin staat linksboven op het doek en is nog net zichtbaar. Experts wisten de identiteit van de schrijver van de zin te achterhalen na onderzoek met een infraroodcamera. Door middel van deze camera konden ze de tekst analyseren en vaststellen dat het naar alle waarschijnlijkheid gaat om het handschrift van Munch zelf en dus niet die van een brutale bezoeker van het Nationaal Museum in Oslo.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

De sombere jeugd van Edvard Munch

Munch werd op 12 december 1863 geboren in het kleine dorpje Ådalsbruk in Noorwegen, maar verhuisde een jaar later met zijn ouders, zussen en zijn broer naar Oslo. Al heel vroeg werd Munch geconfronteerd met ziekte, rouwverwerking en de angst dat hij psychische aandoeningen die veel in de familie voorkwamen geërfd zou hebben. Zijn moeder overleed aan tuberculose toen hij pas vijf jaar oud was, niet lang nadat zijn jongere zusje werd geboren. Een aantal jaar na de dood van zijn moeder overleed ook zijn oudere zus, met wie hij een hele goede band had en die een getalenteerd kunstenaar was, aan tuberculose. Ook zijn broer overleed niet lang daarna. De dood van zijn oudere zus zou hij later in 1885 vastleggen in zijn eerste grote meesterwerk, genaamd Het Zieke Kind.

Edvard Munch

Door de dood van zijn moeder moest zijn vader, Christian Munch, het gezin alleen onderhouden. En dit ging niet altijd goed. Christian Munch was een fundamentalistische christen en kampte met veel mentale problemen, Hij had bij vlagen last van extreme woede en depressie en interpreteerde de ziekten van het gezin als een straf van God. Munch zou zijn vader later beschrijven als nerveus en psychoneurotisch en was ervan overtuigd dat hij de waanzin van zijn vader had geërfd. Zoals hij het zelf beschreef: ´De engelen van angst, verdriet en dood stonden aan mijn zijde sinds de dag dat ik werd geboren´.

Het onderdrukkende religieuze gedrag van zijn vader en de levendige spookverhalen die zijn vader aan hem vertelde, zorgden ervoor dat hij als kleine jongen al last kreeg van enge visioenen en nachtmerries, ook bij zijn jongere zusje werd al op jonge leeftijd een psychische aandoening vastgesteld. Daarbij kwam dat hij door zijn eigen zwakke gezondheid soms maandenlang niet naar school kon omdat hij te ziek was. Om de tijd door te komen begon hij met tekenen en schilderen en tijdens zijn tienerjaren werd dit een constante bezigheid, iets waar zijn vader het niet altijd mee eens was.

Het kunstenaarschap

Een belangrijke factor in zijn artistieke ontwikkeling was de zogenaamde Kristiana Bohème, een groep van vrijgevochten, liberale kunstenaars en schrijvers uit Kristiana, het huidige Oslo. Hij experimenteerde hier met kunststijlen als het impressionisme en het naturalisme. Munch werd goed bevriend met de leider van de groep, de anarchistische schrijver Hans Jæger, en hij spoorde Munch aan om meer persoonlijke ervaring en gevoel in zijn werk te stoppen. Dit zou later een terugkerend thema blijven in zijn werken.

Impressionisme en de zoektocht naar een eigen stijl

Hoewel hij het in Kristiana naar zijn zin had, was hij al snel op zoek naar een nieuwe uitdaging. Hij wilde reizen en kennis maken met nieuwe kunststijlen. En zo geschiedde. In 1889 vertrok hij naar Parijs en maakte hij verder kennis met het impressionisme en het postimpressionisme. Hij bestudeerde werken van schilders als Paul Gaugin, Henri de Toulouse-Lautrec, Èdouard Manet en Vincent van Gogh. In Munch´s werken uit die periode zijn de impressionistische kernmerken goed terug te zien, zo maakte hij gebruik van de grote, open kwaststroken die kenmerkend zijn voor deze kunststijl. Ook sprak het verder en dieper gaan dan de realiteit en het vormgeven van de innerlijke visie hem erg aan. Maar verschillen tussen hem en de impressionistische kunstenaars waren er ook, zo verschilden de thema’s die Munch veel gebruikte, zoals de dood en verlies, sterk met de veelal luchtige composities van de impressionisten.

Hoewel hij invloeden uit het impressionisme bleef hanteren in zijn latere werken, was hij nog steeds op zoek naar zijn eigen stijl. Het impressionisme vond Munch toch te oppervlakkig, hij had de behoefte om nog dieper te kunnen gaan en situaties te verkennen die een overvloed hebben aan emotionele inhoud en expressieve gevoelens. Mede door de dood van zijn vader in 1890 vond hij een hernieuwde interesse in spiritualiteit en symbolisme, dat sterk terug te zien is in zijn Nacht in Saint-Cloud uit 1890, dat dient als een ode aan zijn vader. Hij kon zijn gevoelens beter kwijt in het expressionisme, hij focuste zich hierbij op het uitbeelden van menselijke emoties, angst en onzekerheid. Zijn gebruik van schreeuwerige kleuren en expressieve lijnen zouden later een grote invloed hebben op de ontwikkeling van het expressionisme, maar zorgde in die tijd voor behoorlijk wat controverse. In 1892 hield hij zijn eerste solotentoonstelling in Berlijn en zijn werken zorgden voor oproer onder de bezoekers en kunstkenners door zijn radicale kleuren en schokkende onderwerpen. Zijn tentoonstelling werd dan ook vroegtijdig gesloten, maar hij profiteerde nog jarenlang van de publiciteit die dit met zich meebracht.

De Schreeuw

Het was tijdens zijn vier jaar in Berlijn dat hij de meeste schetsen maakte waaruit zijn belangrijkste werken zouden ontstaan, waaronder De Schreeuw. Gedurende deze jaren werd Munch steeds introverter en kregen depressies en angsten de overhand. Het leed, de trauma´s uit zijn jeugd en zijn obsessie met de dood bleven hem achtervolgen. Hij beeldde veelal mensen uit die bang en wanhopig waren, die diep in hun gevoelens waren geraakt. Deze thema´s zijn ook sterk terug te zien in zijn werk De Schreeuw. Munch legde later uit dat hij dit schilderij maakte op het moment dat hij een existentiële crisis doormaakte. Het idee voor het schilderij ontstond toen hij samen met een paar vrienden over een brug in Oslo liep en hij zag dat de ondergaande zon een prachtige achtergrond creëerde. Ze vrienden liepen door, maar hij bleef staan en kreeg een paniekaanval. Hij werd moe, angstig en claustrofobisch en werd overmeesterd door de grootsheid van de natuur. Hij hoorde de natuur naar hem schreeuwen. Deze gebeurtenis maakte zoveel indruk op hem dat hij het later vastlegde op het doek.

Edvard Munch

Hij schilderde De Schreeuw in een periode na een pijnlijke liefdesverhouding Millie Thaulow, die toentertijd getrouwd was. Munch was jaloers en voelde zich bedrogen en schilderde een aantal doeken die het verloop van de verhouding laten zien. Toen zijn relatie met Millie Thaulow definitief eindigde, schilderde hij in 1893 De Schreeuw, waarvan hij uiteindelijk vier versies maakte. De bange, tot wanhoop gedreven figuur zou dan Edvard Munch moeten zijn. Het ontstaan van dit schilderij komt naar alle waarschijnlijk niet alleen voort uit een moment van paniek, het symboliseert de duistere, tragische tijden die Munch meemaakte toen hij kampte met psychische aandoeningen en de trauma´s uit zijn jeugd. Een poging om zijn gevoelens en problemen uit te leggen door middel van wat hij het liefste deed: schilderen.

Zijn laatste jaren

Meteen na het schilderen van De Schreeuw meldde hij zichzelf aan bij een psychiatrische inrichting omdat hij stemmen in zijn hoofd hoorde. Hij verbleef daar voor een jaar en verhuisde op advies van de dokter weer terug naar Noorwegen, waar hij een rustig en geïsoleerd bestaan leidde. Munch bleef putten uit zijn dagelijkse leven en persoonlijke ervaringen, maar schuwde nu openlijke thema's als verlies en dood. Een uitzondering was zijn eigen sterfelijkheid, zoals blijkt uit verschillende sombere zelfportretten uit de jaren ´30 en ´40.

In 1937 werden veel van Munch´s schilderijen die in musea in Duitsland hingen bestempeld als enartete Kunst door de nazi´s. 82 van zijn werken werden in beslag genomen, maar 71 daarvan, inclusief De Schreeuw, werden later alsnog door Noorse verzamelaars en andere weldoeners teruggebracht naar Noorwegen. Munch overleed op 23 januari 1944 op tachtigjarige leeftijd.

Nalatenschap

De Schreeuw werd echt pas wereldwijd beroemd na Munch´s dood in 1944. Het was een gewild schilderij, ook onder criminelen. Dat blijkt wel uit het feit dat versies van het werk meerdere malen werden gestolen, in 1994 uit het Nationaal Museum in Oslo en in 2004 uit het Munch Museum in Oslo. Gelukkig werden de werken in beide gevallen weer teruggevonden.

De werken en de schilderstijl van Munch bleven na zijn dood latere kunstenaars in zowel Europa als de Verenigde Staten beïnvloeden. Munch's sombere, resonerende kleurgebruik, evenals zijn semi-abstracte weergave van de menselijke figuur werden blijvende expressieve en stilistische kenmerken van het symbolisme, expressionisme, fauvisme en zelfs het surrealisme. Maar ook buiten de kunstwereld bleven zijn invloeden merkbaar, zo zijn het masker uit de horrorfilm Scream en het personage The Silence uit Doctor Who geïnspireerd door het figuur uit De Schreeuw. Het blijft hoe dan ook één van de meest besproken werken uit de kunstgeschiedenis.