De Telegraafrellen van 1966; “Het leek wel oorlog!”

“Het leek wel oorlog!”, de woorden van politieagent De Weerd spreken boekdelen. Op dinsdag 14 juni 1966 stond hij oog in oog met woedende bouwvakkers die hem en zijn collega’s voor moordenaar uitmaakten. De woede van de Amsterdamse arbeiders richtte zich niet alleen op de politie. Ruiten sneuvelden, auto’s werden in brand gezet en het gebouw van de Telegraaf werd belegerd. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog waren ordeverstoringen van zulke proporties niet meer voorgekomen in Nederland. Maar hoe had het zo ver kunnen komen? En waarom besloten de bouwvakkers met zo veel geweld de straat op te gaan?

Vakantiebonnen

De Telegraafrellen, ook wel bekend als het bouwvakkersoproer, begonnen in Amsterdam op 13 juni 1966. Dit was de datum waarop gestart werd met het uitbetalen van vakantiebonnen aan bouwvakkers. Met elke gewerkte dag spaarde een bouwvakker een vakantiezegel op. Het gespaarde bedrag, dat soms aardig op kon lopen, werd aan het begin van de zomer uitbetaald.

Tot grote onvrede, werd het vakantiegeld van arbeiders die niet bij een erkende vakbond zaten met 2% gekort, wegens ‘administratiekosten’. Bouwvakkers die bij een erkende vakbond waren georganiseerd kregen deze 2% wél. Deze maatregel stuitte vooral in Amsterdam op groot protest. In de hoofdstad waren veel bouwvakkers aangesloten bij de Algemene Bond van Werkers in het Bouwbedrijf (ABWB), een aan de CPN gelieerde vakbond. De ABWB behoorde tot het lijstje ‘niet erkende’ vakbonden. Dit betekende dat een grote groep Amsterdamse bouwvakkers als ‘ongeorganiseerd’ werd gezien, en dat zou ze dus geld gaan kosten.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

De eerste protesten

Het communistische dagblad De Waarheid, had in de aanloop naar 13 juni besloten op te roepen tot protest. Zij vonden dat de 2% vermindering van het vakantiegeld onrechtmatig en discriminerend was. Tegen de avond van 13 juni was een menigte van zo’n 2.000 man op de been. Een gedeelte om hun vakantiegeld op te halen in het Sint Elisabeth Patronaatsgebouw aan de Marnixstraat, en een gedeelte om te protesteren. Een poging van een actiecomité van de CPN om de ingang van het gebouw te blokkeren, liep uit op vechtpartijtjes tussen arbeiders. Uiteindelijk braken ook buiten het gebouw gevechten uit en werden tramrails geblokkeerd.

Al snel verschenen er politiebusjes en greep de politie, bewapend met wapenstokken, hardhandig in. De bouwvakker lieten zich niet zomaar wegslaan en de politie werd bekogeld met vuilnisbakken. Nadat de agenten vertrokken, bleef één man op straat liggen. Metselaar Jan Weggelaar werd snel met een ambulance naar het Wilhelminagasthuis gebracht, waar artsen alleen nog zijn dood konden vaststellen.

De Telegraaf

Groepen bouwvakkers bevonden zich nog in de stad om hun onvrede te uiten, toen de Telegraaf om half een ’s nachts een editie publiceerde met het verhaal dat Weggelaar gestorven zou zijn omdat hij door een baksteen was geraakt die een van zijn kameraden naar de politie had willen gooien. Het bericht dat de bouwvakkers zelf schuldig zouden zijn aan de dood van hun kameraad zorgde voor razernij.

In diezelfde nacht werd ook een sectie verricht op het lichaam van Weggelaar. De 51-jarige metselaar bleek hartpatiënt en was aan een hartaanval overleden. De voorpagina van de stadseditie werd snel veranderd naar “Weggelaar overleden aan een hartaanval”, maar het kwaad was al geschied.

In de ochtend van de volgende dag, 14 juni, trokken grote groepen bouwvakkers naar het Amsterdamse politiebureau op het Jonas Daniël Meyerplein om hun onvrede te uiten. Er werd met stenen gegooid en gespannen agenten stonden in het gebouw met getrokken wapen klaar.

Al gauw richt de woedde van de bouwvakkers zich echter op de Telegraaf, de krant die ‘altijd de kant van de werkgevers koos’. Dat de Telegraaf een verhaal publiceerde waarin zij de schuld kregen van de dood van Weggelaar, was bij veel bouwvakkers in het verkeerde keelgat geschoten. Daarnaast waren veel arbeiders er nog steeds van overtuigd dat Weggelaar door toedoen van de politie was overleden. In De Waarheid werd op 14 juni een foto gepubliceerd waarop te zien was hoe de politie insloeg op demonstranten, waaronder Weggelaar. De groep woedende bouwvakkers trok van het Jonas Daniël Meyerplein naar de Nieuwe Zijds Voorburgwal, waar het Telegraafgebouw het zwaar te verduren kreeg.

Meer dan twee uur lang werd het Telegraafgebouw belegerd. Busjes vlogen in brand, ruiten sneuvelden en een groep bouwvakkers wist de ingang van het gebouw te forceren. Met grote moeite wisten Telegraafmedewerkers de bouwvakkers buiten de deur te houden. Voor het gebouw werden inmiddels brandweerauto’s tegengehouden. Anderhalf uur lang konden de bouwvakkers voor het Telegraafgebouw hun gang gaan, tot de politie arriveerde.

De rellen zouden nog een aantal dagen voortduren en de onrust verspreidde zich, mede doordat andere groepen zoals de Provo’s betrokken raakten, door de hele stad. Winkels werden geplunderd en er de politie gebruikte traangas. Bij de politie vielen ruim 20 gewonden, zo’n 60 burgers raakten gewond.

Nasleep

De Telegraafrellen begonnen als protest omdat onder andere bouwvakkers van de ABWB zich gediscrimineerd voelden, zij werden in hun ogen onterecht gekort op hun vakantiegeld. Met de dood van Weggelaar richtte het protest zich op politiegeweld, waarna de woedde zich uiteindelijk naar het Telegraafgebouw verplaatste. De krant was onder de arbeiders berucht omdat het zelden de kant van de bouwvakkers koos. De beschuldiging dat Weggelaar door zijn eigen kameraden zou zijn gedood zorgde dan ook voor veel woede. Na de belegering van het Telegraafgebouw nam een steeds breder publiek mee aan de oproer en verspreidden de ongeregeldheden zich door de stad.

Op 17 juni volgde een massaal eerbetoon van een grote groep bouwvakkers tijdens de begrafenis van hun collega, Jan Weggelaar. De begrafenis verliep rustig en de korting van 2% op het vakantiegeld werd uiteindelijk geschrapt.

Op 27 december 1966 werd door de commissie Enschede een rapport gepubliceerd over het handhaven van de openbare orde van de politie en gemeente in Amsterdam. Deze commissie was ingesteld door de ministers van Binnenlandse Zaken en Justitie en kwam met harde conclusies. Er zou spraken zijn geweest van ongezonde communicatie tussen de burgemeester en de korpsleiding. Daarnaast was er onvoldoende contact tussen de verschillende autoriteiten van de politie en justitie. De burgemeester, die als coördinator had moeten optreden, had ‘ondermaats’ gehandeld. Binnen de politie bleek tijdens de Telegraafrellen een gebrek aan eenheid een groot probleem te zijn geweest. Hierdoor werd Politie hoofdcommissaris Van der Molen het eerste slachtoffer. Het disproportionele geweld van de politie tijdens de Telegraafrellen, en het slechte politieoptreden tijdens acties van onder andere de Provobeweging dat jaar, zorgden voor twijfel over het functioneren van de Amsterdamse burgemeester. Een jaar na het aftreden van Van der Molen, moest ook burgemeester Van Hall opstappen.

Bronnen:

• Andere Tijden: De Telegraafrellen
• Vakbondshistorie: Bouwvakkersoproer kent nog vele mysteries
• Maand van de Geschiedenis: Bouwvakkersoproer
• Oneindig Noord-Holland: 15 juni 1966: Bouwvakkersoproer
• Tussen Taal en Beeld: Telegraafrellen of het Bouwvakkersoproer

Afbeeldingen:

• Afbeelding 1: Onlusten in Amsterdam, Telegraaf-auto's in brand op NZ Voorburgwal, 14 juni 1966. Fotocollectief Anefo. Nationaal Archief, Den Haag, nummertoegang 2.24.01.05, bestanddeelnummer 919-2543. Hans Steinmeier / Anefo. [Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Netherlands] Unchanged via Wikimedia Commons
• Afbeelding 2: Onlusten in Amsterdam, een groep stakers passeert hier politiebureau aan J.D. Meijerplein. 14 juni 1966. Jack de Nijs / Anefo. Nationaal Archief Bestanddeelnummer 919-2385. [Creative Commons CC0 1.0 Public Domain Dedication] via Wikimedia Commons
• Afbeelding 3: Onlusten in Amsterdam, ravage voor Telegraafgebouw, 14 juni 1966. Jack de Nijs / Anefo. Nationaal Archief bestanddeelnummer 919-2493. [Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication] via Wikimedia Commons
• Afbeelding 4: Bouwvakkers met kransen tijdens de begrafenis van Jan Weggelaar. 17 juni 1966. Fotocollectie Anefo. Nationaal Archief. [Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication] via Wikimedia Commons