De deurwaardersstaf

Op schilderijen kom je soms functionarissen met een stafje met een gebalde vuist tegen. Lang was deze staf het symbool van de deurwaarder.

De eerste deurwaarders

Deurwaarder is een oud beroep. Al in de Corpus Iuris Civilis, het Romeinse Recht dat in de zesde eeuw door de Byzantijnse keizer Justinianus werden al functies genoemd, die leken op de functie van de deurwaarder die we vandaag de dag kennen. Het echte ontstaan van het deurwaardersambt lag echter in de middeleeuwen, toen Filips de Schone de sergents in het leven riep, functionarissen die werden belast met het uitvoeren van een civielrechtelijk vonnis.

In de eeuwen die volgden stelden steeds meer machthebbers zulke functionarissen aan. Om hen herkenbaar te maken als ambtenaren, werden ze geacht hun eigen symbool bij zich te dragen: de deurwaardersstaf. Een staf met op het einde een metalen gebalde vuist. Zo’n gerechtshand was het symbool voor ambten die met de tenuitvoerlegging van een vonnis belast waren. Dat kon bijvoorbeeld het innen van schulden zijn, maar deze ambtenaren hadden veel meer taken, waardoor we ze nog niet kunnen aanwijzen als pure deurwaarders. Deze gerechtsambtenaren waren bijvoorbeeld ook belast met het ophalen van verdachten voor een dagvaarding.

Fausthammers: een praktisch symbool

Dat zo’n staf, die in het Duits een Fausthammer genoemd wordt, meer was dan alleen versiering en symboliek blijkt uit archiefmateriaal. Daarin wordt genoemd dat de handelingen van de deurwaarders en andere ambtsdragers alleen rechtsgeldig waren, als de deurwaarder zijn Fausthammer bij zich had. Maar de hamer had ook een praktische functie: als de deurwaarder bij een schuldenaar langs ging om de openstaande rekeningen te laten voldoen, klopte hij volgens Duitse bronnen met zijn hamer driemaal op de deur van de schuldenaar.

Overgebleven Fausthammers

In rekeningen van het stadsbestuur van Den Bosch is een bestelling van zo’n Fausthammer terug te vinden. Hoewel het gebruik van de Fausthammer in Noord-West Europa dus wijdverbrijd was, is dit slechts een van de weinige vermeldingen van Fausthammers in Nederlandse archieven. Ook bij opgravingen zijn er –tot nu toe- slechts vier teruggevonden.

Die teruggevonden Fausthammers waren van brons, tin en als we de rekeningen van het Bossche archief moeten geloven ook van koper. De staf was vaak van eikenhout gemaakt. in veel gevallen omklemde de vuist van de Fausthammer ook een spijker. In een hamer die in een beerput in Hoorn is teruggevonden, werden restjes roest van deze spijker teruggevonden.

Latere onderscheidingstekens

Inmiddels is de Fausthammer als symbool voor de deurwaarder in onbruik geraakt. In latere tijden gebruikten de deurwaarders een penning met oranje lint als onderscheidingsteken. Deze penning kennen we bijvoorbeeld van de film Karakter, naar het gelijknamige boek van Bordewijk. Moderne deurwaarders zijn ook niet meer ‘slechts’ gerechtsdienaren, maar werken voor een particulier Deurwaarderskantoor en Incassobureau.

Bronnen:

• Academia.edu: Hoe men in 1500 een vuist maakte. Over gerechtshanden in kunst en gietwerk 
• WODC/Maastricht University: De Deurwaarder, van ‘nederige dienaar’ tot zelfbewuste professional 

Afbeelding:

Kruisigingstafereel met rechtsonder een man met een gerechtsstaf.  Geschilderd door Derick Baegert (vijftiende eeuw) [Public domain], via Wikimedia Commons