De herkomst van ‘door de mand vallen’

Wanneer iemands leugen doorzien wordt, of als hij ontmaskerd wordt als een bedrieger, dan kan je dit uitdrukken door te stellen dat diegene ‘door de mand is gevallen’. Nog steeds wordt dit spreekwoord veel gebruikt in de pers. Een veelvoorkomend voorbeeld is een politicus of zakenman die beschuldigingen eerst hevig ontkent, om vervolgens met zoveel tegenbewijzen te worden geconfronteerd dat hij alsnog moet toegeven dat ze waar zijn. Maar waar komt deze uitdrukking eigenlijk vandaan?

Mand gebruikt bij middeleeuwse straf

Er zijn verschillende theorieën over hoe deze uitdrukking is ontstaan. Volgens de negentiende-eeuwse historicus Jan ter Gouw verwijst het gezegde naar een middeleeuwse straf. Een veroordeelde werd hierbij in een mand boven het water gehangen met alleen een mes bij zich. De toeschouwers bekogelden hem vervolgens met allerlei viezigheden, die zijn mand steeds verder opvulden. Had de veroordeelde er eindelijk genoeg van, dan sneed hij met het mes het touw door, waardoor hij met mand en al in het water viel. Eenmaal aan land gekropen, joeg de menigte hem vervolgens het dorp uit. Deze theorie is echter niet onomstreden. Deze straf heeft namelijk weinig met ‘doorzien worden’ te maken en bovendien viel de veroordeelde niet daadwerkelijk ‘door’ de mand heen.

Afgewezen aanbidders

Spreekwoorddeskundige F.A. Stoett komt dan ook met een andere verklaring voor het ontstaan van dit spreekwoord. Dit gezegde zou zijn ontstaan door een gebruik waarmee meisjes in de zestiende eeuw de avances van ongewenste aanbidders afwezen. Hierbij nodigde het meisje in kwestie de opdringerige gast uit in haar kamer door hem een mand met een touw eraan uit het raam toe te werpen. Hierbij zorgde ze ervoor dat de mand een zwakke bodem had. Wanneer de vrijer plaatsnam in de mand en het meisje hem vervolgens ophees, viel hij erdoorheen. De meisjes van vroeger moeten hiervoor wel behoorlijk sterk zijn geweest, dus ook dit verhaal moeten we met een korrel zout nemen. In de zeventiende en achttiende eeuw stuurden meisjes ongewenste aanbidders echter wel bodemloze manden, als teken van afwijzing. Misschien zit er dus toch wel een kern van waarheid in deze uitleg.

Symbool van afwijzing

Ook de bekende pleitbezorger van de Groningse taal Kornelis ter Laan ondersteunt deze verklaring. In zijn beschrijving over de Groningse volksgebruiken beschrijft hij namelijk hoe jongens op boerenboedeldagen een strooien pop door een bodemloze mand lieten glijden. Dit deden ze om de spot te drijven met meisjes die hun aanbidder hadden afgewezen en daardoor zonder partner op het feest zaten. De mand gold dus eeuwen geleden als een symbool van afwijzing. Hoe het komt dat we het tegenwoordig met het doorzien van leugens en bedrog associëren blijft echter onduidelijk.

Spreekwoorden – hoe zit het ook alweer?

Ze veranderen soms van betekenis, er komen nieuwe bij, we ‘lenen’ ze uit andere talen. Alle gangbare Nederlandse en Vlaamse spreekwoorden vind je in het Van Dale Spreekwoordenboek. Compleet met prachtige illustraties, essays en citaten.