De Vlaamse primitieven: op de grens van de Middeleeuwen en Renaissance
De afgelopen twee millennia, heeft de Europese kunstwereld verscheidene grote omwentelingen meegemaakt. Weinig daarvan hadden echter zo’n grote impact als de overgang van de middeleeuwen naar de renaissance. Na bijna duizend jaar begonnen de religieuze taferelen vanaf de vijftiende eeuw geleidelijk plaats te maken voor een meer op de mens gerichte kunstwereld. Dit leidde tot grote verschillende tussen middeleeuwse en renaissancistische schilderijen. Toch laten niet alle schilderijen zich even eenvoudig bij een categorie indelen. Dit geldt met name voor Vlaamse primitieven, een schilderschool die tijdens de vijftiende eeuw tot de Europese top behoorde.
Religie centraal in Middeleeuwse kunst
Tijdens de middeleeuwen stond voor de meeste mensen religie centraal in het wereldbeeld. In deze visie was het leven op aarde van ondergeschikt belang, het was immers slechts een voorbereiding op het eeuwige bestaan in het hiernamaals. Deze visie had ook gevolgen voor de schilderkunst. Kunstenaars beeldde voornamelijk religieuze taferelen af, meestal ongesigneerd. Ook hechtten ze niet zoveel waarde aan een realistische weergave, de boodschap van het werk was immers belangrijker dan het uiterlijk. Vandaar dat de verhoudingen in middeleeuwse schilderijen vaak niet klopten en ook perspectief ontbrak meestal.
Denkomslag in de Renaissance
Vanaf de vijftiende eeuw kwam hier onder invloed van de Renaissance verandering in. Vanuit Italië verspreidde zich het idee dat het aardse bestaan en de mens als individu ook van waarde waren. Kunstenaars en geleerden namen niet meer alles klakkeloos van de kerk aan, maar gingen in plaats daarvan zelf op onderzoek uit.
Realistischere weergaven dankzij op mens gericht wereldbeeld
Voor de schilderkunst had deze denkomslag grote gevolgen. Kunstenaars begonnen te streven naar een meer realistisch weergave van de wereld. Als het aardse bestaan er immers wel toe deed, mocht dit best waarheidsgetrouw worden afgebeeld. Schilders bestudeerden daarom hun onderwerpen vooraf goed, brachten ze perspectief aan en gaven ze met de verhoudingen zo accuraat mogelijk weer. Voor een realistischere weergave, maakten schilders daarnaast gebruik van nieuwe soorten verf. Online een blik cetabever bestellen ging toen nog niet, dus stapten de renaissancekunstenaars in plaats daarvan over op olieverf, een techniek die ze van de Oude Grieken en Romeinen overname. Deze verf gaf vollere en diepere kleuren en droogde bovendien langzamer, waardoor kunstenaars meerdere lagen konden aanbrengen.
De Vlaamse primitieven: middeleeuws of renaissancistisch?
Deze omwenteling in de kunstwereld lijkt op het eerste gezicht redelijk duidelijk afgebakend. Toch blijkt het bij nadere beschouwing een stuk complexer te zijn. Een aantal kunstwerken uit deze periode laat zich namelijk niet zo eenvoudig bij een van beide kampen indelen. Een goed voorbeeld hiervan zijn de Vlaamse primitieven. Deze naam is halverwege de negentiende eeuw gegeven aan een groep kunstenaars die van de vijftiende tot in zestiende eeuw actief waren in Vlaanderen. Bekende namen van deze school zijn Dirk Bouts, Jan van Eyck en Rogier van der Weyden. Hun werken werden tijdens de vijftiende eeuw beroemd in heel Europa en beïnvloedde de schilderkunst van de Middellandse Zee tot aan de Oostzee.
Schilderkunst floreert onder Bourgondische hertogen
De Vlaamse primitieven konden floreren tijdens de Bourgondische heerschappij over de regio. In de veertiende eeuw verwierven de hertogen van Bourgondië door gunstige huwelijken namelijk de heerschappij over Vlaanderen, die ze meer dan honderd jaar zouden vasthouden. Onder het bewind van de hertogen ontwikkelde deze regio zich in de honderd jaar daarop tot een van de rijkste van Europa, mede dankzij de internationale handel. Door deze toegenomen rijkdom, konden zowel de wereldlijke als religieuze autoriteiten het zich veroorloven om extravagantere schilderijen aan te schaffen. Zo ontwikkelde zich in Vlaanderen een bloeiende kunstindustrie, met de hertogen van Bourgondië als belangrijkste opdrachtgevers.
Kenmerken van beide werelden
De taferelen van de Vlaamse primitieven waren nog steeds voor een belangrijk deel religieus. Zo schilderden ze niet alleen grote altaarstukken, maar ook kleinere schilderijen van Bijbelverhalen voor rijke opdrachtgevers. Wanner deze schilders taferelen van het dagelijks leven afbeeldden, dan stopten ze hier dikwijls verborgen symbolen in, met een link naar het Christendom. Zo leken hun werken toch voornamelijk religieuze boodschappen uit te dragen, net zoals middeleeuwse kunst.
Toch onderscheidden de Vlaamse primitieven zich duidelijk van hun voorgangers van een eeuw daarvoor. Hun schilderijen kenmerkten zich namelijk door hun realisme. Ze beeldden Bijbelpersonages niet meer af als houterige figuren, maar als mannen en vrouwen van vlees en bloed. Ook bevatten hun werken veel details en werkten ze met licht en schaduw om hun werken nog waarheidsgetrouwer te doen lijken. Een ander opvallend kenmerk is dat de Vlaamse primitieven Bijbelse taferelen een decor uit hun eigen tijd gaven. In Dirk Bouts weergave van het laatste Avondmaal zat Jezus bijvoorbeeld met zijn apostelen in een Gotische zaal, op banken en stoelen die rechtsreeks uit een huiskamer in middeleeuws Brugge lijken te komen. Ten slotte schilderden ze niet alleen Bijbelvoorstellingen, maar ook wereldse taferelen, vaak in de vorm van portretten voor bemiddelde opdrachtgevers.
Debat sleept zich voort
De schilderijen van de Vlaamse primitieven bevatten dus zowel middeleeuwse als renaissancistische kenmerken. Hierdoor is het lastig om te bepalen tot welke stroming ze nou eigenlijk behoren. Kunsthistorici debatteren al 150 jaar over de vraag of de kunstenaars nu tot de allerlaatste fase van de middeleeuwse kunst behoren, of een vetrekpunt vormden voor de renaissancekunst vormden. Voor beide opvattingen valt iets te zeggen, dus het is onwaarschijnlijk dat dit debat op korte termijn zal worden beslecht. Wat de Vlaamse primitieven ons in elk geval leren, is dat het verleden zich niet altijd in eenduidige categorieën laat opdelen.
Bronnen;
afbeeldingen:
- Afbeelding: Rogier van der Weyden [Public domain], via Wikimedia Commons
- Afbeelding: Jan van Eyck [Public domain], via Wikimedia Commons
