Factcheck: besteedde NASA inderdaad miljoenen aan een pen die ook werkt in de ruimte?
Het is een verhaal dat steeds weer opduikt: NASA stak miljoenen in een pen waarmee je ook in de ruimte gewoon kon schrijven. Met een balpen kon dat namelijk niet. Hun Russische rivalen hadden een goedkopere oplossing: zij gebruikten potloden. Maar klopt dat verhaal eigenlijk wel?
De eerste mensen in de ruimte stonden voor veel grote en kleine uitdagingen. Uitvinders en wetenschappers moesten creatieve oplossingen vinden voor zaken die op Aarde zo gemakkelijk zijn dat je er nauwelijks over nadenkt. Zo pakken we op Aarde gewoon een balpen als je iets op wil schrijven. Maar in de ruimte werkt een gewone balpen niet.
Het misverstand: een dure Amerikaanse pen en een goedkoop Russisch potlood
Niet handig. De eerste astronauten moesten tijdens hun ruimtereizen heel wat aantekeningen maken. Instructies vanaf Aarde, allerlei berekeningen en natuurlijk aantekeningen voor de experimenten die zijzelf in de ruimte deden. En dus startte NASA in de jaren 60 een groot onderzoek naar schrijfgerei dat in de ruimte net zo goed zou werken als op Aarde. Naar verluidt spendeerde de Amerikaanse ruimteorganisatie talloze uren en dollars aan het onderzoek, maar er was succes. NASA kon haar astronauten uitrusten met een pen die onder werkelijk alle omstandigheden werkte. Kost wat, maar dan heb je ook wat. Maar toen zij uiteindelijk hun vinding bekend maakten en presenteerden aan hun Russische collega’s waren die niet onder de indruk van de dure ruimtepen. Zij gaven hun kosmonauten gewoon goedkope potloden mee.
Bovenstaand verhaal klinkt voor veel mensen geloofwaardig. Het klopt dat gewone vul- of balpennen niet werken in de microzwaartekracht van de ruimte. En het klopt dat er onderzoek is gedaan naar een ruimtepen. Ook is er veel gedoe geweest om de prijs van ruimtepennen die NASA wilde kopen, maar daar houdt het op. Want het verhaal hierboven, mag dan wel bekend zijn, het is niet waar. Maar waar komt het verhaal dan vandaan?
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
Probleem: schrijven in de ruimte
In de jaren 60 was de Ruimterace in volle gang. De raketten van die tijd waren complexe machines die volgens strakke procedures en protocollen bediend moesten worden. Omdat het voor een mens onmogelijk was om al die procedures en protocollen uit het blote hoofd bij te houden, hielden astronauten enorme checklists bij waarop aantekeningen gemaakt moesten worden. En daar begint het verhaal. Want balpennen werken niet in de ruimte. In de microzwaartekracht loopt de inkt niet door de vulling naar de punt. Een potlood of krijtje lijkt een logische en simpele oplossing, maar tijdens het schrijven kunnen potloodpunten breken en krijtjes verbrokkelen. Op aarde geen probleem. De punt valt en je slijpt het potlood en van het krijtje veeg je de brokjes weg en werkt verder. Maar in de ruimte zweeft zo’n punt rond en kan in filters, schakelaars of andere kwetsbare maar belangrijke apparatuur aan boord terechtkomen. En het grafietstof dat vrijkomt bij het schrijven met een potlood kan in elektrische schakelaars zelfs kortsluiting veroorzaken. Zodoende waren zowel de Russen als Amerikanen op zoek naar een zo veilig mogelijk middel dat ook in de ruimte zou blijven schrijven. Tot die tijd werden astronauten uitgerust met een allegaartje aan schrijfgerei. Gewone en mechanische potloden, viltstiften en wascokrijtjes, maar geen enkel schrijfmiddel was perfect. Er moest een oplossing komen.
Oplossing: de ruimtepen
In 1965 kocht NASA 34 mechanische potloden van Tycam Engineering Manufacturing, Inc., een private onderneming. Die potloden hadden een speciale behuizing, waardoor de kwetsbare grafietstiftjes niet braken onder de enorme G-krachten van de lancering. Daarmee was het schrijfprobleem opgelost, maar de aankoop leverde NASA een nieuw probleem op: het prijskaartje. Bij elkaar kostten de pennen $4.382,50, bijna 129 dollar per pen. Zelfs voor de ruimteorganisatie een astronomisch bedrag en na een hoop discussie binnen en buiten NASA annuleerde de ruimtevaartorganisatie de aankoop en werd er niet betaald.
Maar Tycam was niet het enige bedrijf dat een gat in de markt zag. Het bedrijf Fisher Pen Company ontwikkelde ook een pen die onder extreme omstandigheden zou blijven werken. Daarvoor ontwikkelde het bedrijf een speciale inkt én een speciale pen. Het bedrijf investeerde naar verluidt enorme bedragen particulier geld in de Space pen, maar dat leverde ook wat op. De inkt die door het bedrijf ontwikkeld werd, bleef ook onder extreme temperaturen van precies de goede dikte en hechtte goed op alle ondergronden. En dankzij een klein gascilindertje bleef er druk op de vulling van de pen staan, waardoor de inkt altijd naar de punt van de pen gedrukt werd. En dat allemaal in een voorwerp dat niet veel groter was dan een normale pen. En hoewel de Space pen van Fischer nog altijd veel duurder was dan gewone pennen, was de zes dollar per stuk een schijntje in vergelijking met de 129 dollar van Tycam.
De discussie over de pennen van Tycam zorgden ervoor dat NASA in eerste instantie aarzelend stond tegenover de Space pen van Fischer, maar ging toch overstag en kocht in 1967 een paar honderd pennen en gaf die mee aan de astronauten van het Apollo-programma. Mede dankzij de succesvolle maanlanding in 1969 werd de Space pen beroemd en veel meer mensen kochten de pennen ‘die altijd werken’. In 1969 plaatsten zelfs de Sovjets een order voor honderd Amerikaanse ruimtepennen en nog eens duizend inktvullingen. Onder de andere kopers waren bergbeklimmers, maar vaak ook simpelweg liefhebbers. Tientallen jaren later schreven de bemanningen van de Space Shuttle en het Russische ruimtestation Mir nog altijd met de pennen van Fischer en toen in 2020 de eerste bemande raket van het commerciele SpaceX werd gelanceerd, hadden de astronauten aan boord een Space pen bij zich.
Een hardnekkig misverstand
Het verhaal van de dure Space pen die het aflegt tegen het simpele en goedkope potlood, duikt toch nog regelmatig op. Soms zelfs als meme op het internet. Dat is niet gek, er zitten een aantal geloofwaardige elementen in. En voor veel mensen zal het verhaal ook overeenkomen met de reputatie van de VS en de Sovjet-Unie als het op techniek aankomt. Amerikaanse (westerse) uitvindingen staan vaak bekend als erg high tech maar tegelijk duur en ingewikkeld, terwijl Russische spullen de reputatie hebben dat ze eenvoudig, maar zeer doeltreffend zijn. Ook het beeld van overijverige en bureaucratische NASA-medewerkers die miljarden verspillen aan ingewikkelde oplossingen voor simpele problemen, zal vast velen aanspreken. Maar dat maakt een verhaal nog niet waar.
In werkelijkheid is de Space pen uitgevonden door een private onderneming en gefinancierd door private investeerders. En was de uitvinding zo goed, dat ook de Russen liever een dure pen gebruikten, in plaats van een simpel maar gevaarlijk potlood.
