Geschiedenis van boekhouden

Bij boekhouden denk je wellicht aan een lange saaie klus die je het liefst zo veel mogelijk uitstelt. Boekhouden, het bijhouden van de financiële administratie is voor weinig mensen een hobby. Maar tegelijk is boekhouden ontzettend oud. Sterker nog: waarschijnlijk waren de eerste mensen die iets opschreven, boekhouders!

Boekhouden is simpel gezegd het bijhouden wat er dagelijks uitgegeven wordt en aan inkomsten binnenkomt. En daar ligt dan ook de oorsprong van boekhouden, want als handelaar wil je natuurlijk wel zeker weten dat je winst maakt.

Het ontstaan van schrift en boekhouding

De oorsprong van boekhouden is niet helemaal duidelijk, maar vast staat dat die erg oud is. In Mesopotamië zijn kleitabletten van 2600 voor Christus gevonden die worden gezien als de eerste vormen van boekhouding. Op die kleitabletten werd bijgehouden hoeveel er was verkocht of binnengekomen, maar ook hoe groot voorraden waren. Dit werd gedaan door handelaren, maar ook door priesters in tempels en waarschijnlijk ook door magistraten die hun belastinginkomsten wilden bijhouden. Vanuit deze gebruiken ontstond waarschijnlijk het schrift. In die zin zou je kunnen zeggen dat het boekhouders waren die in grote mate bijdroegen aan het ontstaan van onze geschreven cultuur. Ook in het Oude Egypte waren boekhouders belangrijk. Zij hielden op papyrusrollen nauwgezet bij wat er nodig was voor bijvoorbeeld het hof van de farao. In Egypte waren boekhouders zelfs zo belangrijk, dat ze regelmatig zijn afgebeeld of worden vernoemd in teksten.

Boekhouden kan op verschillende manieren. De meest eenvoudige is enkel boekhouden. Van elke dag wordt er bijgehouden wat de inkomsten en uitgaven zijn en die gegevens worden direct in een jaarrekening gezet. Deze manier was eeuwenlang gebruikelijk, tot ver in de middeleeuwen. Maar hieraan kleeft een groot nadeel. In zo’n systeem kan je veel dingen niet goed bijhouden. Zo kun je in een enkele boekhouding vaak niet goed zien of een uitgave ook weer iets oplevert, of je een goede investering hebt gedaan dus. Ook zijn leningen en schulden moeilijk bij te houden.

Venetiaans boekhouden

Tegen het einde van de middeleeuwen ontstond in Italië het dubbel boekhouden, niet te verwarren met het bijhouden van een dubbele boekhouding. Bij het dubbel boekhouden worden de inkomsten en uitgaven bijgehouden in minimaal twee (vandaar dubbel) registers. Dit systeem, waarbij de inkomsten en uitgaven op meer manieren geregistreerd worden, maar wel altijd in balans moeten zijn werd ontwikkeld door de wiskundige Luca Pacioli, die ook de Gulden Snede berekende. In het boek bundelde Pacioli een groot deel van de wiskundige kennis die op dat moment beschikbaar was, waaronder veel rekenmethodes voor de boekhouding. Juist daarom wordt door sommige historici vermoed dat Pacioli deze boekhoudmethodes niet zelf ontwikkelde, maar zijn kennis opdeed aan de koopmansscholen van Venetië. In de rijke koopmansrepubliek was immers al een heleboel kennis over boekhouding aanwezig en er zijn inderdaad aanwijzingen dat er al in de dertiende eeuw methodes ontstonden die op z’n minst als voorloper van het systeem van Pacioli beschouwd kunnen worden. Zijn systeem, dat al snel bekend werd onder de naam Venetiaans Boekhouden, werd een van de belangrijkste ontwikkelingen in de boekhouding, hoewel het in eerste instantie lang duurde voordat het overal werd gebruikt. Pacioli publiceerde zijn systeem in 1494, maar het duurde nog tot 1543 voordat in de Nederlanden de eerste verhandeling over dubbel boekhouden verscheen.

Pacioli’s dubbel boekhouden moet niet worden verward met een dubbele boekhouding. Een dubbele boekhouding betekent dat er de boekhouding niet klopt, vaak om bijvoorbeeld belasting te ontduiken of geld wit te wassen. Omdat er wel bijgehouden moet worden wat er werkelijk gebeurt, wordt een dubbele boekhouding bijgehouden. Een die de werkelijke situatie weergeeft, en een die gebruikt wordt om illegaal voordeel mee te behalen.

Sinds Pacioli zijn werk over boekhouden publiceerde is er nog veel veranderd. De maatschappij en alle economische structuren zijn sinds het einde van de vijftiende eeuw sterk veranderd. Toch is het systeem van Pacioli nog altijd de basis voor boekhoudingen.