Solidair en gezond: onderlinge arbeidersziekenfondsen in de 19e eeuw

De collectieve zorgverzekering – korting op een basisverzekering voor medewerkers van een bedrijf of leden van een vereniging – heeft een lange geschiedenis. Het zorgcollectief, zoals dat ook wel genoemd wordt, heeft zijn wortels in de 19e-eeuwse ziekenfondsen die arbeiders onderling oprichtten om elkaar te helpen wanneer dat nodig was.

Gildeverbod

In de 18e eeuw regelden mensen hun eigen ziektekostenverzekering, veelal via de gilden waar zij lid van waren. Daar stond een gildebus die speciaal was opgericht om onvoorziene medische kosten op te vangen. Ieder lid droeg er verplicht aan bij en kon er gebruik van maken wanneer zij bijvoorbeeld een arts of medicijnen nodig hadden. In 1798, ten tijde van de Bataafse Republiek, werd het gildewezen echter afgeschaft, waardoor er ook een einde kwam aan de gildebus.

Commerciële ziekenfondsen

Natuurlijk was voor de afschaffing van het gildewezen niet iedereen lid van een gilde. Voor hen bestonden er commerciële ziekenfondsen waar ze zich voor een paar cent per week konden verzekeren tegen ziekte, ongevallen of overlijden. Voor de allerarmsten waren er bovendien liefdadigheidsfondsen waar zij in uiterste noodgevallen een beroep op konden doen.

Een nieuwe eeuw

Het begin van de 19e eeuw was een periode waarin er op politiek- en sociaal gebied veel veranderde. In 1813 werd Nederland een koninkrijk en ontstond een nieuwe parlementaire rechtsstaat. Tegelijkertijd hadden de Franse Revolutie en de ontluikende industriële revolutie een heel nieuwe sociale klasse leven ingeblazen: de arbeidersklasse. De sociale scheidslijnen van het ancièn regime verdwenen en er ontstond een maatschappelijke tweedeling tussen de kleine groep burgerlijke ‘vermogenden’ en de massa ‘proletariërs’, die voor hun inkomen afhankelijk waren van loon uit arbeid, meestal in de fabriek.

Arbeidersbewustzijn

Gedurende de 19e eeuw groeide het standsbesef van alle klassen. Aangemoedigd door het internationaal opkomende socialisme, door armoede, door het gebrek aan sociale zekerheid en door het in 1848 verkregen ‘recht op vereniging’, begonnen arbeiders zich te verenigen in zogenaamde werkliedenverbonden. Die werden gerangschikt naar geloof, zoals bijvoorbeeld het Rooms Katholieke Werkliedenverbond, maar ook naar beroep. De Algemene Nederlandse Diamantwerkersbond is daar een bekend voorbeeld van.

Eigen ziekenfondsen

Hoewel arbeiders terecht konden bij algemene ziekenfondsen, zoals het in 1846 door artsen en apothekers opgerichte Algemeen Ziekenfonds Amsterdam (AZA), leidde het groeiende standsbesef ertoe dat zij hun eigen ziekenfondsen opzetten. Een goed voorbeeld daarvan is de oprichting van het Algemeen Onderling Ziekenfonds Voor en Door Werklieden, dat door de Amsterdamse timmerlieden werd opgericht.

Zij waren eerder verzekerd bij het AZA, maar merkten dat het bestuur, bestaande uit artsen die tot de burgerlijke klasse behoorden, niet aan hun zijde stond. Toen de timmerlieden in 1874 gezamenlijk een verzoek indienden om een deel van de ingelegde premies te investeren in betaalbare arbeiderswoningen kregen zij het botte antwoord: ‘Laat de werklieden zich liever toeleggen op hun werk dan op deze dagdieverij!’

Solidair in eigen kring

Nadat de timmerlieden, kwaad om de reactie van het AZA, hun eigen ziekenfonds hadden opgericht volgden nog vele andere ‘onderlinge fondsen’. In 1926 waren er in Nederland 148 onderlinge ziekenfondsen. Ze hadden vaak creatieve namen als ‘Ziekenfonds “Helpt mekaar” van den Nederl. R.K. Tabaksbewerkersbond’ of ‘Schilders- en behangersvereeniging “Hulp buigt den nood”’ en zorgden voor meer sociale zekerheid, solidariteit en een sterker onderling groepsgevoel.

Rond 1900 werden in navolging daarvan de eerste ziekenfondsen voor eigen personeel opgericht door werkgevers. De collectieve zorgverzekering van de 21e eeuw, waarin de werkgever korting regelt voor zijn werknemers of een vereniging voor zijn leden bij een bestaande verzekeringsmaatschappij heeft, zo bezien, een lange voorgeschiedenis.

Bronnen:

P. de Rooy, Republiek van Rivaliteiten: Nederland sinds 1813 (Amsterdam 2005).
Zorgverzekering Informatie Centrum, ‘Ontstaan zorgverzekering in Nederland’
Huygens Instituut, ‘Afschaffing gilden’
Kenniscentrum Historie Zorgverzekeringen, ‘Aantallen en soorten fondsen’