Van onderdrukking naar… meer onderdrukking: de idealen van de Franse Revolutie

De Franse revolutie van 1789 is één van de meest invloedrijke gebeurtenissen in de Europese geschiedenis. In een korte tijd werd er veel geëxperimenteerd met nieuwe staatsvormen en werd de basis gelegd voor de huidige Europese democratieën. Wat waren de idealen, ideeën en fantasieën die ten grondslag lagen aan deze veelbewogen periode in de Franse en Europese geschiedenis?

Oorsprong van idealen

De Franse Verlichting gaf aanleiding tot nieuwe manieren van denken. De nadruk kwam steeds meer te liggen op het Verstand. De gedachte overheerste dat een mens haar omgeving naar zijn of haar hand kon zetten, zolang ze het Verstand gebruikte. De nadruk op Verstand betekende ook dat men enkel kon vertrouwen op zaken die begrijpelijk en transparant waren. Religie en een koning die namens God op de troon zat, hoorden hier niet bij.

Voor het volk, door het volk

Een ander toverwoord uit de Franse revolutie is volkssoevereiniteit. Het idee ontstond, dat ieder volk zélf in meer of mindere mate haar weg kon kiezen. Vorsten mochten, volgens deze leer, enkel regeren in opdracht van het volk.

Geestelijk vader van de revolutie

De kern van dit revolutionaire gedachtegoed kwam van Jean Jacques Rousseau, in zijn Contrat Social gaf deze filosoof een weergave van de ideale samenleving. Centraal staat de Algemene Wil; de wens van het volk. De bedoeling was dat de staat de gedeelde belangen van alle inwoners zou behartigen.

Frankrijk komt in opstand

De Franse Revolutie begon in 1789. Grote financiële problemen van het Franse koninkrijk konden niet worden opgelost en er ontstond veel kritiek op oneerlijke verdeling van macht. De macht van de geestelijkheid en adel werd betwist door de derde stand, dat verkondigde het héle volk te vertegenwoordigen. De derde stand, de Burgerij, riep zich tot Nationale Vergadering. Deze Nationale Vergadering werd gesteund door de laagste bevolkingsklassen, die massaal in opstand kwamen. Na de Bestorming van de Bastille gaf de koning toe: de Nationale Vergadering werd erkend en mocht een nieuw Frankrijk vormgeven.

De rechten & plichten van een burger

Een golf van optimisme raasde door Frankrijk. Het belastingstelsel werd hervormd en met de Verklaring van de rechten van de mens en burger werd iedere Fransman gelijk voor de wet. In 1791 werd bepaald dat Frankrijk voortaan een constitutionele monarchie zou zijn: de macht van de koning werd gebaseerd op een grondwet die was goedgekeurd door het volk. Eindelijk zou het volk regeren. Iedere Fransman werd een burger. Burgers hadden rechten en plichten. Politieke inspraak en bescherming gingen volgens de Franse wet samen met militaire dienstplicht en het betalen van belastingen.

De revolutie draait door

De eerste jaren van constitutionele monarchie waren vooral onrustig. Om de aandacht af te leiden, werd de oorlog verklaard aan Oostenrijk. Het bloedvergieten dat hier een gevolg van was, verergerde de bestaande onrusten. Volksprotesten en burgeroorlogen waren koren op de molen van de radicale revolutionairen, die de macht grepen. De radicalen, onder leiding van Maximilien Robbespiere voerden grote veranderingen door. In 1792 werd Frankrijk een republiek.

Het Frankrijk van Robbespiere

Het verlichtingsdenken ziet men terug in de periode van de eerste Franse Republiek. Formeel heerste er algemeen stemrecht, was er vrijheid van meningsuiting en was iedere inwoner gelijk. De praktijk was minder rooskleurig. Rousseau’s Algemene Wil werd gelijkgesteld aan de idealen van de revolutie: iedereen die deze Wil niet deelde, werd vermoord. Veel politieke tegenstanders en onwillige adellieden belandden op deze manier onder de guillotine, de Franse koning was één van hen. De periode van de Terreur duurde ruwweg van 1792 tot 1795.

Cultus van het Opperwezen

De idealen van Verstand en Gelijkheid sloegen door. De ouderwetse religie werd in de ban gedaan en vervangen door de cultus van de Rede, later de cultus van het Opperwezen. Er werd gesteld dat er in een republiek geen plaats was voor religie. De jaartelling werd volledig veranderd, omdat de oude jaartelling te christelijk werd bevonden.

Moet de macht niet toch verenigd in één persoon?

In 1795 werd er geëxperimenteerd met een nieuw regeringsstelsel. De Directoire bestond uit vijf mannen die Frankrijk moesten besturen. De nieuwe verdeling van macht moest ervoor zorgen dat het onmogelijk was dat één van de bestuurders de macht greep en er een nieuwe periode van terreur zou aanbreken. De volkssoevereiniteit bestond nog altijd in naam: de vijf mannen werden gecontroleerd door een Hoger- en een Lagerhuis, deze vertegenwoordigden het Franse volk. Frankrijk bleef echter onrustig. Er ontstond twijfel over het nut van verdeeld leiderschap; was het misschien niet beter de macht te verenigen in één rechtvaardig persoon?

Streng maar rechtvaardig

Met de staatsgreep van 18 Brumaire werd de macht over Frankrijk verdeeld over een drietal consuls. De feitelijke macht lag echter bij de eerste consul; generaal Napoleon Bonaparte. In de eerste jaren van zijn heerschappij deed hij verschillende pogingen om orde te brengen in Frankrijk. Hij maakte een einde aan de antireligieuze boodschap van de Franse Terreur door zich te verzoenen met de katholieke kerk in 1801 en bracht vervolgens vrede in Europa in 1802.

Zoon van de revolutie of de keizerstroon?

Binnen een jaar brak er weer oorlog uit. Het was duidelijk dat een langdurige vrede geen optie was. Steeds vaker gingen er stemmen op om de Franse staat nieuwe allure te geven; een machtige monarchie moest angst inboezemen bij de vijanden van de revolutie. Het belangrijkste; de Fransen snakten naar vrede en hoopten dat een verenigd Frankrijk onder een sterke legerleider een einde kon maken aan de jaren van opstanden, burgeroorlogen en geweld.

Code Napoleon

Napoleon zag zijn keizerskroning dan ook niet als het einde van de revolutie; hij liet zijn keizerschap goedkeuren door de Parijse bevolking. Tijdens een referendum in 1804 kreeg het keizersvoorstel een verdachte 99% van de stemmen. De keizer zou zijn hele loopbaan blijven volhouden dat hij de revolutie in ere hield. Het invoeren van een wetboek, waarin iedereen gelijk was, de code Napoleon, getuigt hiervan.

Een eeuw vol revoluties

Napoleon bleek niet de ‘zoon van de revolutie’ te zijn waar hij zich voor uitgaf. Het Napoleontische keizerrijk veranderde in een militaire dictatuur, dat heel Europa in een decennium van oorlog stortte. Na de Slag bij Waterloo in 1815 werd Napoleon definitief verslagen en keerde de vrede terug. Maar was er werkelijk sprake van vrede? De idealen van 1789 waren nog lang niet vergeten. Het zou gedurende de hele negentiende eeuw onrustig blijven in Frankrijk. Tijdens revoluties in 1830, 1848 en 1871 liet het Franse volk zich horen. Er werd een einde gemaakt aan de loopbanen van koningen, keizers en presidenten. Langzaam kreeg de Franse staat haar huidige vorm, langzaam vochtten de Franse burgers zich vrij.