1945. Biografie van een jaar van Ian Buruma

Van jongs af aan hoorde Ian Buruma de verhalen van zijn vader over 'de oorlog'. Er waren ernstiger verhalen, al was het zijne erg genoeg. Maar wat Buruma het meest intrigeerde: na de oorlog probeerde zijn vader met vele anderen zijn leven voort te zetten alsof er niets was gebeurd.

Hij vroeg zich af: wat gebeurde er precies vlak na de meest verwoestende oorlog in de geschiedenis? Hoe richtte de wereld zich op uit de puinhopen? In een mozaïek van persoonlijke verhalen, brieven, dagboeken en films geeft Buruma een schets van de onmiddellijke nasleep van de oorlog, in Europa, Amerika, Azië en de Sovjet¬-Unie.

Er was iets aan het verhaal van mijn vader dat ik lange tijd verbijsterend vond. Wat hij had meegemaakt in de Tweede Wereldoorlog was niet erg uitzonderlijk voor een man van zijn leeftijd en met zijn achtergrond. Er zijn veel ergere verhalen, maar het zijne was erg genoeg.

Oorlogsbeelden

Ian Buruma. Foto door Merlijn Doomernik.

Ik was nog tamelijk jong toen ik voor het eerst over zijn oorlog hoorde. In tegenstelling tot sommige mensen zweeg hij er niet over, hoewel het voor hem pijnlijk moet zijn geweest om bepaalde herinneringen op te halen. En ik luisterde er graag naar. Er zaten ook illustraties bij in de vorm van kleine zwart-witfoto’s in een album dat ik uit een la in zijn werkkamer haalde om er in mijn eentje naar te kijken.

Het waren geen dramatische beelden, maar ze waren op een wonderlijke manier fascinerend, foto’s van een primitief werkkamp in Oost-Berlijn, van mijn vader die grimast om een officiële foto te saboteren, van pompeuze Duitsers in pakken met nazi-insignes, van zondagse uitjes naar een meer in de buitenwijken, van blonde, vrolijk lachende Oekraïense meisjes.

Hitlerjugend

Dat waren de relatief goede tijden. Het was waarschijnlijk verboden om met Oekraïense vrouwen om te gaan, maar herinneringen aan die vrouwen zorgen nog altijd voor een weemoedige blik in mijn vaders ogen. Er zijn geen foto’s waarop te zien is dat hij bijna sterft van de honger en de uitputting, door ongedierte wordt gekweld of bij een met water gevulde bomkrater staat die als gemeenschappelijke wc en als bad moet dienen. Maar het waren niet deze ontberingen die ik verbijsterend vond. Het was iets wat later gebeurde, toen hij weer thuis was.

Thuis was Nijmegen. Mijn grootvader had daar in de jaren twintig een aanstelling als predikant van de relatief kleine doopsgezinde gemeente aanvaard. Vanuit hun huis kon je naar Duitsland lopen. Omdat Duitsland relatief goedkoop was, bracht het gezin daar de meeste vakanties door, totdat de aanwezigheid van de nazi’s het land rond 1937 ook voor toeristen onverdraaglijk maakte. Ergens in de buurt van een kamp van de Hitlerjugend waren mijn familieleden er getuige van dat kinderen door oudere jongens in uniform werden afgetuigd.

Heinrich Heines

Tijdens een boottochtje over de Rijn veroorzaakte mijn grootvader (misschien opzettelijk) enige beroering onder de Duitse passagiers door Heinrich Heines poëtische ode aan de nimf van de Rijn ‘Die Lorelei’ te reciteren. (Heine was Joods.) Mijn grootmoeder besloot dat het genoeg was geweest. Drie jaar later stroomden de Duitse troepen de grens over.

De rest van het proloog is hier te vinden. Het interview van Ian Buruma met Kunststof is hier terug te beluisteren.

In 1945 laat Ian Buruma een wereld zien die na de oorlog grotendeels opnieuw moest beginnen. Met een groot inlevingsvermogen en een scherp gevoel voor het menselijk detail schetst hij hoe  men zich vanuit de puinhopen een toekomst vol verwachting schiep. 1945 is een caleidoscopisch, origineel en ook verrassend actueel boek. - Bas Heijne

Dit boek bestellen? Kijk dan hier.