Aftreden van paus Gregorius XII in 1415

Op 28 februari 2013 trad paus Benedictus XVI af. Een historisch besluit. De laatste paus die vroegtijdig aftrad, was paus Gregorius XII in 1415, tijdens het Westers Schisma. 

Volgens het kerkrecht van de Katholieke Kerk, het canonieke recht, is de enige regel die aan het pauselijk aftreden verbonden zit, dat deze keuze uit vrije wil gemaakt moet worden. Pausen hoeven dus geen toestemming te vragen om af te kunnen treden. Toch is het besluit van de 85-jarige Joseph Ratzinger ongebruikelijk, zo blijkt uit de geschiedenis van de Heilige Stoel. Slechts drie pausen gingen hem voor. Zo trad Benedictus IX, de enige persoon die twee keer paus werd, in 1045 af nadat hij zijn ambt had ‘verkocht’ aan zijn opvolger. Celestinus V, die toch al met tegenzin paus was geworden, legde in 1294 zijn ambt na vijf maanden neer. Noemenswaardig is ook de abdicatie van Gregorius XII, die in 1415 wél noodgedwongen een punt achter zijn pauselijke carrière zette om zo het Westers Schisma (1378-1417) te beëindigen.

Westers Schisma

Op 30 november 1406 werd kardinaal Angelo Correr (1325-1417) gekozen tot paus en volgde hij Innocentius VII op onder de naam Gregorius XII. Op dat moment stond de situatie binnen de Rooms-Katholieke kerk volledig in het teken van het Westers Schisma. Dit schisma volgde op de periode van de ‘Babylonische Ballingschap der pausen’ (1309-1376), waarin de pauselijke residentie tijdelijk was verplaatst naar het Franse Avignon. Niet lang na de terugkeer van de pauselijke zetel in Rome werd in 1378 de verkiezing van paus Urbanus VI aangevochten door een deel van de kardinalen, die op hun beurt Clemens VII tot tegenpaus benoemden en zich met hem weer in Avignon vestigden. Urbanus VI en Clemens VII excommuniceerden hierop elkaars volgelingen en de decennia die volgden werden gekenmerkt door voortdurende tweespalt en wederzijdse tegenwerking.

Drie pausen

Het schisma bereikte een hoogtepunt vanaf 1409, toen een aantal kardinalen met steun van Frankrijk en Bourgondië tijdens het concilie van Pisa een derde paus benoemden: Alexander XII, die zich in Bologna zetelde en in 1410 werd opgevolgd door Johannes XXII. De Roomse paus Gregorius XII zag zich tijdens zijn pontificaat dus geconfronteerd met maar liefst twee tegenpausen. Met de nodige tegenzin ging hij met hen in onderhandeling om tot een oplossing van het op de spits gedreven conflict te komen.

Concilie van Konstanz

Tijdens het concilie van Konstanz (1414-1418), een initiatief van de Duitse koning Sigismund, kwam er een einde aan de impasse. Gregorius XII stemde er uiteindelijk mee in om net als zijn twee tegenpausen in 1415 af te treden, zodat het pauselijk gezag in Rome kon worden hersteld en een nieuwe paus met een schone lei kon beginnen. Vervolgens werd kardinaal Odo Colonna in 1417 tot paus gekozen. Met zijn aanstelling als Martinus V kwam er een einde aan het Westers Schisma. Vanaf de vijftiende eeuw erkent de katholieke traditie louter de pausen die in Rome zetelden. Bovendien is later vastgesteld dat de paus de enige persoon is die een pauselijke verkiezing, een conclaaf, ongeldig kan verklaren.

Nieuw Conclaaf

Een voortijdig pauselijk aftreden is dus geen uniek verschijnsel, maar de persoonlijke aard van de beslissing van Benedictus XVI is wel nieuw. Op 28 februari komen om acht uur ’s avonds de kardinalen van de Rooms-katholieke kerk bijeen in de Sixtijnse kapel om zijn opvolger te kiezen. Onder hen zal zich ook de 59-jarige Nederlandse kardinaal Wim Eijk bevinden. De afgetreden Joseph Ratzinger is hierbij niet aanwezig, want hij trekt zich terug in een klooster in Vaticaanstad. De perschef van het Vaticaan, Federico Lombardi, sprak de verwachting uit dat er rond Pasen een nieuwe paus gekozen zal zijn.