De geschiedenis van tijdmeting

Klokken hebben een interessant verleden. Het allereerste hulpmiddel om de tijd van de dag aan te duiden was de zonnewijzer, uitgevonden door de Oude Egyptenaren en Mesopotamiërs.

De oudste zonnewijzers waren obelisken (3500 voor Christus) en schaduw klokken (1500 voor Christus). Deze werden vervaardigd door Egyptische en Babylonische astronomen. Met behulp van de schaduw van de zon stelden zij de tijdstippen van de dag vast. Elke dag werd ingedeeld in twaalf delen, de uren. Het is mogelijk dat mensen zelfs al eerder primitieve zonnewijzers maakten met behulp van houten stokken, maar hier is geen archeologisch bewijs voor.

Universele zonnewijzer

De oude Grieken namen de ontwerpen uit Egypte en Mesopotamië over en pasten nieuwe principes toe. Herodotus, de Griekse geschiedschrijver, schrijft dat de zonnewijzers door ene Anaximander van Miletus rond 560 voor Christus werden meegenomen uit Babylonië. Omdat de Grieken beschikten over verregaande geometrische inzichten en de beweging van de zon nauwkeurig hadden bestudeerd, waren ze in staat een universele zonnewijzer te bouwen die overal op aarde te gebruiken was. De astronoom Theodosius van Bithynia ontwierp deze zonnewijzer in de tweede eeuw voor Christus.

Solarium Augusti

De Romeinen namen op hun beurt de Griekse zonnewijzers weer over. Niet elke Romein was daar blij mee, zo klaagde Plautus erover dat zijn dagen in stukjes werden gehakt door de zonnewijzers. Vitruvius beschreef in zijn boek De Architectura (ca. 25 v. Chr.) alle tot dan toe bekende typen van zonnewijzers. In 10 voor Christus bouwden de Romeinen een hele grote zonnewijzer, de Solarium Augusti, naar het klassieke model met een obelisk.

Waterklok

Een ander hulpmiddel voor de tijdsaanduiding, waarschijnlijk ook uitgevonden in het oude Egypte of Mesopotamië, was de waterklok. Het voordeel van deze klok was dat hij ook ‘s nachts en op bewolkte dagen bruikbaar was. Door toevoer en afvoer van water in een reservoir veranderde de hoogte van de waterspiegel. Hier leidde men het verstrijken van de tijd vanaf. In de Chinese wereld had men ook een waterklok uitgevonden, die bestond uit een wiel dat ronddraaide als gevolg van water in aanhangende kommen.

Islamitische klok

Islamitische geleerden namen gedurende de Middeleeuwen de zonnewijzers over en borduurden voort op inzichten uit de oudheid. Romeinse en oudere zonnewijzers hadden geen constante uren, vanwege de veranderingen van het seizoen. In de zomer duurden de uren langer, aangezien de zon meer tijd doorbracht aan de hemel. Het principe om een standaard voor alle uren vast te stellen is afkomstig van Abu’l-Hasan Ibn al-Shatir uit 1371. Hij ontdekte dat een verticale zuil die parallel aan de aardas wordt geplaatst, schaduwen produceert met gelijke uren voor elke dag van het jaar. Deze verbetering uit de Arabische wereld werd rond 1445 overgenomen door West-Europese klokkenbouwers.

Mechanische klokken

Aan het eind van de Middeleeuwen deden mechanische klokken echter hun intrede, om alle voorgaande systemen voorgoed te vervangen. Het oudste uurwerk dat gevonden is, stamt uit 1386, en werd gevonden in Engeland; deze hangt nu aan de Salisbury Kathedraal. Met behulp van tandwielen en gewichtjes kon men een klok met wijzers laten draaien en zo het verstrijken van de tijd laten aangeven. In de Middeleeuwen vond men ook de zandloper uit, een apparaatje dat nauwkeurig een korte tijdsduur kon aangeven. Vooral op schepen gebruikte men veel zandlopers, omdat een precieze tijdsmeting cruciaal was voor navigatie op zee.

Digitalisering

Mettertijd vervingen mechanische klokken de meeste andere vormen van tijdsaanduiding. Er ontstonden hele ambachtsgilden van klokkenmakers. De mechaniek werd steeds meer verfijnd, waardoor al snel horloges gemaakt konden worden. De moderne concurrenten van het mechanische uurwerk zijn de digitale tijdsmeters die op elektriciteit draaien. Wie nog de overblijfselen van oude mechanische klokken uit de geschiedenis wilt bezichtigen, kan hiervoor weer terecht bij het klokkenmuseum in Asten.