Een familie ten onder: hoe een Portugese adellijke familie werd beschuldigd van koningsmoord
In de nacht van 3 september 1758 werd op een verlaten weg net buiten Lissabon een koets onder vuur genomen. De bestuurder van de koets raakte hierbij zwaargewond, en ook zijn passagier ontkwam niet aan de kogels – Tijdens de kogelregen werd hij in zijn arm geraakt. Die passagier bleek niemand minder te zijn dan koning Jozef I van Portugal. Hij was op de terugweg na een avond te hebben doorgebracht bij zijn minnares Teresa de Távora. De koning overleefde de aanslag, maar de gedurfde poging tot koningsmoord bracht grote beroering teweeg aan het Portugese hof. Aanvankelijk werd de aanslag stilgehouden, maar al snel werd het duidelijk dat de verdenking viel op de familie Távora, een van de invloedrijkste adellijke families van Portugal én familie van de minnares van de koning.
De familie Távora onder vuur
De adellijke familie Távora had een hoge status. De familie bezat een enorme rijkdom, had nauwe banden met het hof en had zodoende veel politieke invloed. Hoewel de familie – en met name markiezin Leonor de Távora – al langer kritisch was op de Portugese koning, waren hun grootste aanvaringen vooral met de eerste minister van de koning, Sebastião José de Carvalho e Melo. Sebastião de Melo wilde Portugal economisch hervormen en hiervoor moest volgens hem de macht van de adel en de kerk ingeperkt worden. Dit schopte tegen het verkeerde been bij veel adellijke families in Portugal, maar met name bij de Távora’s, die ook nog nauwe banden hadden met de jezuïeten.
De onrust onder de Portugese adel was groot toen de Távora’s werden aangewezen als het brein achter de mislukte aanslag op het leven van de koning. De familie werd ervan verdacht het bevel te hebben gegeven voor de aanslag om op deze manier hun familielid, de hertog van Aveiro, op de troon te zetten. Wat volgde, was de arrestatie van de volledige familie Távora: de markiezin Leonor de Távora, de graaf van Aveiro en al hun zonen, dochters en kleinkinderen en aanverwanten. Daarbij werden ook enkele jezuïeten en bedienden van de familie verdacht van medeplichtigheid.
Het Távora-proces als waarschuwing
Allen werden beschuldigd van hoogverraad en poging tot koningsmoord. Het bewijsmateriaal hiervoor liet echter veel te wensen over. Zo werd onder meer gebruikgemaakt van de bekentenis van twee mannen die kort na de schietpartij waren gearresteerd wegens hun vermeende betrokkenheid. Tijdens hun verhoor werden zij gemarteld, waarna ze verklaarden dat ze handelden in opdracht van de familie Távora. Ook werd het gebruikte wapen gekoppeld aan de hertog van Aveiro en was de veronderstelling dat alleen de Távora’s wisten waar de koning zich die nacht bevond, aangezien hij op de terugweg was na een avond te hebben doorgebracht bij zijn minnares, Teresa de Távora. Met de mogelijkheid dat het om een willekeurige aanval ging, werd geen rekening gehouden.
Het proces rond deze aanslag wordt in de Portugese geschiedenis gezien als een van de beruchtste, en met goede reden. Voor het proces werd een speciale rechtbank ingesteld die de bevoegdheid had om marteling te gebruiken om informatie te verkrijgen van de verdachten. Wat het proces echter nog beruchter maakte, was het feit dat niet alleen de verdachten, maar ook getuigen gemarteld werden om de juiste getuigenis te geven. Iets wat wettelijk niet was toegestaan. Ondanks de martelingen bleven de Távora’s ontkennen dat ze iets met het complot te maken had. De hertog van Aveiro gaf echter uiteindelijk na zware marteling toe achter de aanslag te zitten.
Sebastião de Carvalho e Melo, die het proces leidde, vond deze bekentenis niet voldoende. Vastberaden om het complot volledig de kop in te drukken en een krachtig signaal af te geven aan de Portugese adel, liet hij niet alleen de hertog, maar de hele familie – inclusief vrouwen en kinderen – ter dood veroordelen. Hier hield Sebastião de Carvalho e Melo het echter niet bij. Hij beval dat de paleizen van de Távora’s met de grond gelijkgemaakt moesten worden, liet de landbouwgrond van de Travora’s zouten en schrapte de familienaam uit de adelstand. De boodschap was duidelijk: geen enkele adellijke familie, ook niet de invloedrijke Távora’s, stond boven de kroon – en dus ook niet boven de macht van Sebastião José de Carvalho e Melo.
Het lot van de Távora’s
Op 13 januari 1759 werd de familie voorgeleid voor hun publieke executie. Dankzij de tussenkomst van koningin Mariana en kroonprinses Maria Francisca werden de meeste vrouwen en kinderen van de familie toch nog gespaard. Alleen markiezin Leonor de Távora ontkwam niet aan haar vonnis. Als eerste van de familie werd zij op gruwelijke wijze terechtgesteld. Voordat haar executie begon, werden haar de verschillende martelwerktuigen getoond, terwijl men haar uitvoerig uitlegde hoe haar man en zonen ter dood zouden worden gebracht. Zij zouden eerst worden gemarteld, daarna zouden hun botten verbrijzeld worden met zware hamers, om vervolgens met een zogeheten garotte gewurgd te worden. Pas na deze psychologische marteling werd Leonor de Távora zelf geblinddoekt en onthoofd. De executies van de Távora’s werden later geïllustreerd op pamfletten gedrukt en verspreid, als een herinnering voor de Portugese adel; ‘dat ongeacht hun bloedlijn of afkomst hen hetzelfde lot kon overkomen als zij het leven van de koning bedreigden.’
Rechtspraak of schijnvertoning
Na de executies werd Sebastião José de Carvalho e Melo beloond met de titel markies van Pombal. Onder zijn leiding werden de jezuïeten later uit Portugal verbannen en verzwakte de invloed van de Portugese adel. De Távora-affaire paste dan ook perfect in zijn hervormingsplannen. Jaren later werd Pombal echter door de dochter van koning Jozef I, koningin Maria I, aan de kant geschoven. Daarmee herstelde ze de naam van de familie Távora. Onder meer hierdoor blijven er tot op de dag van vandaag vragen bestaan rond de ware toedracht van de aanslag. Was er echt sprake van een moordcomplot tegen de koning, of gebruikte Pombal de aanslag als excuus om zijn tegenstanders uit te schakelen?
