Els Kloek en de weg naar 1001 vrouwen

“Ik wilde eigenlijk dichteres worden, net als Annie M.G. Schmidt, mijn grote voorbeeld. Die lemmaatjes van mij zijn ook korte biografietjes. Wat zij doet is spelen met taal en dat vind ik zo verschrikkelijk leuk. Dus eigenlijk heb ik toch mijn zin gekregen”, vertelt historica Els Kloek, verbonden aan het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis. In een interview met Isgeschiedenis.nl vertelt ze over het biografische lexicon en haar boek 1001 vrouwen over invloedrijke, beruchte, geliefde, spraakmakende en vaak vergeten vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis.

In 1967 was Els Kloek als eigenwijze scholier aanwezig in een huis van Leidse studenten op de Breestraat in Leiden. Hier was Kloek getuige van de oprichting van Dolle Mina, ten tijde van de Tweede Feministische Golf. Een paar jaar later, toen ze zelf studeerde, kwam aan de universiteiten het besef dat er ook historisch onderzoek moest worden gedaan naar ‘vrouwen uit het verleden’.

Vrouwengeschiedenis in de jaren ‘70

“Voor mij was geschiedenis van vrouwen een openbaring”, vertelt Els Kloek, die vanaf de jaren ´70 geschiedenis studeerde in Amsterdam. “Ik weet nog heel goed dat wij als studenten dan ook vroegen om een college over vrouwengeschiedenis. De hoogleraar zei toen: ‘We zouden wel eens een werkgroep kunnen wijden aan Queen Elizabeth I’. Wij, als jonge studenten, waren toen hevig verontwaardigd, omdat hij nou wéér met zo’n koningin aankwam. Wij wilden juist dat ‘gewone vrouwen’ werden uitgelicht. Dat was toen duidelijk nog niet gangbaar, zeker niet voor vrouwen uit de Vroegmoderne tijd.”

Vrouwen als sociale groep

Aanvankelijk werd deze nieuwe onderzoeksrichting op de universiteiten vanuit een sociologische invalshoek benaderd. Dan ging het over het aandeel van vrouwen in oproeren, criminaliteit en het kerkelijk leven. Het onderzoek werd dan gedaan naar vrouwen ‘als groep’ en aan individuen werd weinig aandacht geschonken. “Het doel was om vrouwen zichtbaar te maken en de witte vlekken in de geschiedenis op te vullen.” Ook Kloek was daarmee bezig tijdens haar promotieonderzoek over de rol van vrouwen in criminaliteit, kerkelijke leven en Textielnijverheid in Leiden.

Zichtbare vrouwen

Op een gegeven moment kreeg ik er zo genoeg van om altijd maar op zoek te zijn naar vrouwen als groep en naar sekse-patronen. Ik had ook genoeg van al die nopsters, kamsters en spinsters die nauwelijks sporen hadden nagelaten. Hun geschiedenissen kwam maar niet tot leven.

De omslag in haar onderzoek, van de sociale benadering naar de biografische insteek, kwam toen ze begin jaren ’90 gevraagd werd mee te werken aan de catalogus voor een tentoonstelling over Judith Leyster (1609-1661), een bekende 17e-eeuwse schilderes.

Judith Leyster

Het aandeel van Kloek was om een artikel te schrijven over gilden en hun houding ten opzichte van vrouwenarbeid.

Toen werd ik zo jaloers op die mensen, met name kunsthistorici, die gewoon lekker met Judith Leyster zelf bezig waren. Ik dacht toen: Verrek! Je zou juist onderzoek moeten doen naar vrouwen die boven die groep uitsteken. Ook vrouwen hebben recht op individualiteit.

En daar begon het mee. Door Judith Leyster kreeg Kloek nieuwe plannen. Zo dacht ze na over ‘Een geschiedenis van Nederland, met vrouwen op de voorgrond, in plaats van mannen’: een vrouwenhistorische achterkant van de Nederlandse geschiedenis.

Biografie

Daarnaast speelde ze met het idee om gegevens te verzamelen over vrouwen die zich in de kijker hadden gespeeld. Kloek ging naar hen op zoek en gebruikte Biografische Woordenboeken als bron. “Ik ben samen met studenten van de Universiteit Utrecht, waar ik begin jaren ’90 doceerde, biografieën van kunstenaressen gaan verzamelen. Het boekje dat daarvan gemaakt werd, Vrouwen en kunst in de Republiek, was een vingeroefening voor mijn vrouwenlexicon.”

Digitalisering

Toen eind jaren ’90 de digitalisering zijn opmars maakte, raakte Kloek betrokken bij het Peter Stuyvesant project, een initiatief van de Universiteitsbibliotheek Utrecht. Studenten en docenten kregen de gelegenheid ervaring op te doen met de Wereld van Peter Stuyvesant in combinatie met de wereld van digitale onderwijsmiddelen.

Ik bedacht om de digitalisering te gaan inzetten voor mijn vrouwengeschiedenis. Al die vrouwen uit de geschiedenis: ze moeten in een database.

Biografisch woordenboek voor vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis

“In de kerstvakantie van 2000 ben ik begonnen met het doornemen van registers op biografische naslagwerken.” Dat was het begin van een groslijst. Toen is Kloek begonnen met het verzamelen van namen en in 2003 met fondsen werven. Uiteindelijk ging het project in 2005 van start, doordat ze subsidie van NWO had gekregen, om biografieën te schrijven van 1000 vrouwen uit de Vroegmoderne tijd. “We beperkten ons tot vrouwen die vóór 1850 geboren waren, want voor de tijd is het tekort aan informatie veel minder schrijnend.” Kloek wist toen al dat ze er een boek van wilde maken.

Ik heb de titel altijd al geweten: 1001 vrouwen.

Groslijst 1001 vrouwen

De vrouwen die in de doelgroep van Kloek vielen, moesten aan één van de twee eisen voldoen: óf ze moesten een bijzondere prestatie hebben geleverd. Dat kon zijn dat ze geschilderd hadden, een boek hadden geschreven, een weeshuis hadden gesticht, een oproer hebben geleid etc. Óf ze moesten een bepaalde reputatie hebben. Zo konden ze met de stadhouder getrouwd zijn, bekend zijn geweest omdat ze ruzie in de kerk hadden gemaakt of zelf geschilderd zijn. Bijvoorbeeld de ter dood veroordeelde Elsje Christiaens, wier lijk door Rembrandt van Rijn is getekend.

Vrouwen in de reserve

Er zijn inmiddels 1200 biografieën van vrouwen uit die periode beschreven. Toen ze de biografieën van de vrouwen ook in boekvorm uit wilde gaan geven, zeiden alle uitgeverijen echter: “Die 20e eeuw moet er wel in”. In die fase zit Kloek nu. “Uit de periode tot 1850 heb ik 200 vrouwen op de reservelijst geplaatst – ze zijn wel te raadplegen op de website, maar komen niet in het boek. Op die manier heb ik ruimte gecreëerd voor 200 vrouwen uit de 20e eeuw.”

Kijk op de vrouw in de geschiedenis

Het vrouwenlexicon bracht voor Kloek veel verrassingen. Haar kijk op vrouwen door de eeuwen heen is daarmee erg veranderd. Zo kwam ze er onder andere achter dat die 19e eeuw de zwaarste tijd was voor vrouwen, door de opkomende burgerlijkheid en de beperkte mogelijkheden voor vrouwen. Desondanks bijten vrouwen zich vast in armenzorg, prostitutiebestrijding en ga zo maar door. Die eeuw is een stilte voor de storm. In het boek zie je langzaam het beeld verschuiven. Als nuchtere historica is Kloek van mening dat ‘je de verontwaardiging niet op hoeft te schrijven’, en dat daarmee de ontstemdheid over de mogelijkheden van vrouwen door de eeuwen heen veel sterker wordt. Daar is ze door haar jarenlange onderzoek steeds meer achter gekomen.

Met de verzameling van al die vrouwen is namelijk goed te zien wat vrouwen allemaal door de eeuwen heen hebben gepresteerd, ondanks alle belemmeringen die er waren. Dat is toch zó inspirerend en leuk om te zien. Vrouwen zijn gewoon zo sterk dat ze ondanks alle hindernissen hun weg hebben weten te vinden.

Vrouwen in de 20e eeuw

Nu ze met de biografieën van vrouwen uit de 20e eeuw bezig is, denkt Kloek veel vaker: “Wat hebben vrouwen het toch moeilijk. De universiteiten zijn open gegaan, vrouwen krijgen meer onderwijs, hebben stemrecht en de politiek is toegankelijk voor vrouwen. Er zijn heel veel mogelijkheden en tóch zie je dat er veel vrouwen met ambitie zijn waarbij die carrière geen vlucht neemt. Dat ligt aan de gesleten patronen in de maatschappij bij zowel de mannen als bij vrouwen. Het komt ook omdat mannen beter met macht en ‘pikorde’ kunnen omgaan. Het werken aan macht en aanzien hoort er bij mannen gewoon bij; voor vrouwen (uitzonderingen daargelaten) is het meer een bijkomstigheid.”

Het mechanisme dat vrouwen niet goed voor hun bekendheid weten te zorgen  kwam ook al in voorgaande eeuwen voor. Bijvoorbeeld in het geval van mejuffrouw Cornelia Johanna Wannée, 'leerares in koken en voedingsleer': bijna iedereen kent haar Amsterdamse kookboek, waar meer dan 100 drukken van verschenen, maar we weten vrijwel niets over de persoon achter het kookboek. Ik geloof dat we niet eens weten wanneer ze gestorven is. In dat soort leemtes van onze historische kennis willen wij graag voorzien met ons Vrouwenlexicon/1001vrouwen.

1001 vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis

1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis verschijnt in het voorjaar van 2013. Er schreven ca 300 deskundigen aan mee. Het rijk geïllustreerde boek, dat onder redactie staat van dr. Els Kloek, verschijnt bij uitgeverij Van Tilt. 

Op basis van het boek maakt Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam in samenwerking met Aletta, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis, een tentoonstelling over een selectie van de meest opmerkelijke vrouwen – schrijfsters, abdissen, reuzinnen, avonturiersters, kunstenaressen, zakenvrouwen, hongerwonders, zangeressen, etc. Met bijzondere objecten, geschriften en afbeeldingen.