Franco's controversiële grafmonument

In oktober 2019 werd het lichaam van de voormalige Spaanse dictator Francisco Franco verwijderd uit de Valle de los Caídos bij de Spaanse hoofdstad Madrid. Deze enorme basiliek is een monument ter ere van de slachtoffers van de Spaanse burgeroorlog, maar was tientallen jaren tevens de laatste rustplaats van de militaristische autocraat Franco. Daardoor is deze ‘Vallei der Gevallenen’ tot op de dag dan vandaag een controversieel monument.

Monument ter ere van de Spaanse Burgeroorlog

De Valle de los Caídos bestaat uit een groot plein, een enorme crypte die in een bergwand even ten noorden van Madrid werd uitgehakt, met daarop nog een 150 meter hoog kruis. Vlakbij ligt ook nog een klooster, dat ook deel is van het complex. In 1940 maakte Franco bekend dat er een monument voor de gevallenen van de burgeroorlog moest komen en in 1941 begon het werk. Pas in 1959 was het bouwwerk af, nog net op tijd voor het twintigjarig jubileum van Franco’s regime.

Om de crypte van 260 meter lang in de granieten bergwand uit te hakken, zette Franco krijgsgevangenen uit de Spaanse Burgeroorlog en politieke gevangenen in. In ruil voor werk maakten zij kans op strafvermindering. Voor een dag werk aan het monument, werd hun straf met zes dagen ingekort. Later werd het aantal dagen strafvermindering teruggebracht naar twee. Ook kregen zij een salaris van 7 pesos. Hoeveel gevangenen op deze manier hebben gewerkt aan dit monument ter ere van hun tegenstanders is niet bekend, maar volgens sommige schattingen zouden tijdens de achttien jaar durende bouwperiode meer dan 20.000 mensen tewerk zijn gesteld. Officiele bronnen spreken echter over slechts 2643 arbeiders. Van hen zouden slechts 243 mensen politiek gevangene zijn geweest.

Monument voor gevallen falangisten

In de crypte kwamen de graven van vooraanstaande leden van de partij van Franco, maar ook aanhangers van Franco die tijdens de burgeroorlog waren gesneuveld. Een prominente plek, vlakbij het altaar in de crypte, werd gegeven aan José Antonio Primo de Rivera, de oprichter van de Falangistische partij van Franco. Primo de Rivera werd al in 1936 tijdens de burgeroorlog doodgeschoten door Republikeinse troepen en Franco liet zijn lichaam overplaatsen naar de crypte. Volgens Franco moest de Vallei der Gevallenen echter meer zijn dan alleen een grafmonument zijn. het moest ook een symbool worden voor zijn nationaalkatholicisme, de politieke getinte vorm van katholicisme die door Franco als staatsgodsdienst was aangemerkt. In 1960 werd de crypte aangemerkt als basiliek.

Franco’s controversiële begraafplaats

Nog in de jaren ’50 werden ook de lichamen van gesneuvelde tegenstanders van Franco in de crypte toegelaten. Dat leverde meteen controverse op. Verspreid door heel Spanje werden massagraven opgegraven, waarna de lichamen zonder al te veel omhaal naar de Vallei der Gevallenen werden overgebracht. Nabestaanden werden niet van de verhuizing op de hoogte gesteld en lichamen in naamloze graven werden niet geïdentificeerd. Zo liggen volgens de bibliotheken van de Vallei der Gevallenen iets meer dan 33.700 mensen in de crypte begraven, maar er wordt geschat dat meer dan 60.000 mensen hun laatste rustplaats in de Valle de los Caídos hebben gekregen. Na zijn dood in 1975 werd ook Franco zelf in de crypte bijgezet. Volgens zijn familie zou de generaal dat zelf niet gewild hebben, maar desondanks kreeg zijn graf een plek voor het altaar.

Toen de socialistische regering van de Spaanse premier Sánchez in juni 2018 aantrad, beloofde zijn kabinet werk te maken van de verwijdering van Franco's lichaam uit de Vallei der Gevallenen. De familie van Franco was echter mordicus tegen dit plan. Na een maandelange juridische strijd tussen Franco's familieleden en de Spaanse staat, besloot het Hooggerechtshof in september 2019 uiteindelijk toestemming te verlenen voor de ontmanteling van Franco's praalgraf. Als gevolg werd het stoffelijk overschot van de voormalige dictator in oktober van dat jaar verplaatst naar een gemeentelijke begraafplaats nabij Madrid.

Juridische strijd van nabestaanden

Ook de geschiedenis van gesneuvelden die zonder medeweten of toestemming van hun nabestaanden naar de basiliek werden overgebracht en het graf van de dictator zelf, zorgen al tientallen jaren voor veel discussie in Spanje. Op de sterfdag van Franco komen altijd veel neofalangisten naar zijn graf. Tegelijkertijd willen nabestaanden weten of hun familieleden wel of niet in de basiliek zijn terechtgekomen en hen eventueel terugbrengen naar de plaats waar ze geboren, of gesneuveld zijn. Na lange juridische strijd hebben de nabestaanden van vier mannen die mogelijk in de crypte liggen, ervoor kunnen zorgen dat de graven in 2018 onderzocht worden.