By Photography by Friedrich Hartmann (1822-1902) in Basel

Friedrich Nietzsche: De filosoof met de hamer

Hoewel Friedrich Nietzsche in eerste instantie aan het werk gaat als een klassieke filoloog, een taalkundige die zich richt op dode talen, is hij bekend geworden door zijn latere filosofische denkbeelden. Zijn kritiek op de christelijke moraal, zijn nihilisme, zijn concept Übermensch en zijn uitspraak “God is dood” hebben een grote invloed gehad op het moderne denken.

Friedrich Nietzsche werd op 15 oktober 1844 geboren in Röcken, in de Pruissische provincie Saksen. Hij werd vernoemd naar koning Frederik Willem IV van Pruisen, die op dezelfde dag jarig was. Nietzsches vader Carl was een Lutheraanse pastor en leraar en zijn moeder Franziska zorgde voor hun drie kinderen. De familie Nietzsche werd met de dood van Carl Nietzsche aan een hersenbloeding in 1849 getroffen door tragedie. Na de dood van Friedrichs broertje Ludwig een jaar later trok Franziska met de kleine Friedrich en zijn zuster Elisabeth bij haar schoonmoeder in.

Studie

Nietzsche kreeg op veertienjarige leeftijd een beurs om naar het gymnasium van Schulpforta te gaan, waar hij uitblonk in theologische en klassieke vakken en Duitse literatuur. Na zijn tijd op het gymnasium ging hij theologie studeren in Bonn, waar hij snel mee stopte. Al na het eerste semester had hij zijn geloof in God verloren. Nietzsche raakte bekend met geschriften van onder andere David Strauss en Ludwig Feuerbach. Deze werken hadden veel invloed op Nietzsche's controversiele idee dat de mens God heeft gecreerd en niet andersom. Na zijn abrupte stop van zijn studie theologie volgde een opleiding in klassieke filologie in Leipzig. Hier kwam Nietzsche in aanraking met de werken van de filosoof Arthur Schopenhauer, die in hem de filosoof wisten op te wekken.

Professor in Basel

In 1869 werd Nietzsche op vierentwintigjarige leeftijd aangesteld als professor filologie aan de Universiteit van Basel. Tijdens de Frans-Duitse Oorlog (1870-1871) diende Nietzsche als hospik in het Pruisische leger, ondanks dat hij eerder zijn staatsburgerschap had opgezegd en officieel stateloos was. Na de oorlog keerde hij terug in Basel en raakte hij bevriend met de componist Richard Wagner, bij wie Nietzsche vaak over de vloer kwam. Nietzsche bleef negen jaar les geven aan de universiteit, totdat gezondheidsproblemen hem in 1879 dwongen de positie op te geven. Nietzsche leed tijdens de oorlog aan difterie en dysenterie, wat zijn gezondheid sterk verzwakt had, en liep in Frankrijk waarschijnlijk ook syfilis op. In die tijd bekoelde de vriendschap met Wagner, vanwege diens antisemitische ideeën.

Filosoof

Na zijn periode in Basel werkte Nietzsche als onafhankelijk filosoof en schrijver. Door zijn slechte gezondheid reisde hij veel en bracht hij de winters door in het warme zuiden van Frankrijk en noorden van Italië. In de periode tussen 1879 en 1888 schreef hij zijn belangrijkste werken. De bekendste hiervan zijn Die fröhliche Wissenschaft (De vrolijke wetenschap), Also sprach Zarathustra (Aldus sprak Zarathustra) en de autobiografie Ecce Homo. Zijn boeken werden destijds slecht verkocht. Naast een gebrek aan lezers had Nietzsche ook nauwelijks vriendschappelijke contacten. De namen van de hoofdstukken van zijn autobiografie - "Waarom ik zo wijs ben", "Waarom ik zo slim ben", "Waarom ik zulke goede boeken schrijf" - geven blijk van een enigszins arrogant karakter en verklaren wellicht waarom.

De Übermensch

In deze boeken kwamen ook zijn belangrijkste filosofische denkbeelden naar voren. Nietzsches bekendste uitspraak is waarschijnlijk “God is dood”, waarmee hij doelde op de geloofscrisis die hij ervoer in de Westerse beschaving. Volgens Nietzsche had de vooruitgang van de wetenschap de oude religieuze ideeën verwoest. Het grote gevaar dat hieruit voortkwam was dat de mens zijn bestaan zinloos ging vinden: het nihilisme. Omdat Nietzsche de aanval inzette op heersende ideeën en vond dat deze ideeën verleden tijd moesten worden, noemde hij zichzelf de 'filosoof met de hamer'. De slag van zijn hamer opende volgens hem een ruimte voor een nieuwe soort mens: de Übermensch. Volgens Nietzsche was met de komst van de 'dood van God' de tijd aangebroken voor de ontwikkeling van de nieuwe mens: iemand die de christelijke ideeën van een absolute waarheid en van christelijke moraliteit los laat en sterk genoeg is om te leven in de wereld zoals ie echt is.. De Übermensch maakt zich los van de kudde en wordt meester over zijn eigen leven. Het idee van de Übermensch had voor hem geen nationaalsocialistische bijbetekenis.

Instorting

Een steeds slechter wordende gezondheid bleef Nietzsche plagen en in 1889 stortte Nietzsche in. Volgens de verhalen over zijn instorting zag Nietzsche een paard mishandeld worden in Turijn. Hij rende vervolgens naar het paard toe, sloeg zijn armen om de nek van het dier en viel vervolgens flauw. In de dagen daarna stuurde hij korte, onsamenhangende brieven naar vrienden, die bekend zouden worden als de Wahnbriefe (waanzinbrieven).

Laatste jaren

In de laatste elf jaar van zijn leven leed Nietzsche aan een soort dementheid, waarschijnlijk veroorzaakt door de syfilis die hij jaren eerder had opgelopen. Hij verbleef eerst enige tijd in verschillende inrichtingen, totdat hij in 1890 door zijn moeder in huis werd genomen. Na de dood van Nietzsches moeder Franziska in 1897 nam zijn zus Elisabeth de verzorging op zich. Nietzsche was in deze tijd apathisch en reageerde niet meer op de buitenwereld. Verschillende beroertes in 1898 en 1899 verslechterden zijn gezondheid verder en een longontsteking in augustus 1900 werd hem uiteindelijk fataal. Na nog een beroerte gehad te hebben stierf Friedrich Nietzsche op 25 augustus 1900 op vijfenvijftigjarige leeftijd in Weimar.

Invloed

Nietzsches ideeën hebben tijdens de laatste jaren van zijn leven en na zijn dood grote invloed gehad op verschillende politieke stromingen. Zijn denkbeelden zijn door verschillende groeperingen geadopteerd en op zeer verschillende manieren geïnterpreteerd. Zo werden zijn ideeën aan het einde van de 19e eeuw vooral gelieerd aan anarchisme en andere links politieke stromingen. In de twintigste eeuw hebben zionistische groepen en zelfs Hitlers nazi’s zich Nietzsches denkbeelden toegeëigend, terwijl Nietzsche een tegenstander was van antisemitisme, pan-Germanisme en nationalisme in het algemeen. Verschillende bekende twintigste-eeuwse filosofen als Martin Heidegger, Leo Strauss en Michel Foucault hebben aangegeven beïnvloed te zijn door Nietzsches denkbeelden en ook politici als Theodore Roosevelt, Charles de Gaulle en Richard Nixon hebben zijn werk gelezen.