Gijsbrecht van Aemstel
"De stukken van Vondel spreken ons ook nu nog aan. Voor onze taal is hij een oervader." Aldus directeur Ronald Kramer van Het Toneel Speelt. Hij voerde in 2012 de traditie om rond de jaarwisseling het toneelstuk Gijsbrecht van Aemstel van Joost van den Vondel te spelen, opnieuw in.
Aldus directeur Ronald Kramer van Het Toneel Speelt. De oude traditie om het nieuwe jaar in te luidden met het toneelstuk Gijsbrecht van Aemstel van Joost van den Vondel wordt heringevoerd. Tussen 1641 en 1968 werd het stuk jaarlijks opgevoerd en sinds 1841 was dat altijd op nieuwjaarsdag. ‘Gijsbrecht van Aemstel’ is een ode aan de stad Amsterdam eind dertiende eeuw.
Joost van den Vondel werd op 17 november 1587 geboren te Keulen. Twaalf jaar later vestigde het gezin zich in Amsterdam, waar Joost zijn latere vrouw Mayke de Wolff ontmoette met wie hij in 1610 trouwde. In eerste instantie verdiende hij geld met zijn handel in kousen aan de Warmoestraat. Al gauw bleek hij echter talent te hebben voor het schrijven van poëzie en toneelstukken. Zijn eerste grote werk was ‘Het Pascha ofte de Verlossing Israels uit Egypten’, een toneelstuk over de Joodse exodus uit Egypte. Het toneelstuk Gijsbrecht van Aemstel uit 1637 werd zijn beroemdste werk.
Opening Amsterdamse Schouwburg
Ter ere van de opening in 1638 van de eerste Amsterdamse schouwburg die van steen werd gebouwd werd de première van ‘Gijsbrecht van Amstel’ gehouden. Vondel droeg zijn toneelstuk op aan Hugo de Groot, een humanistisch geleerde die vanwege godsdienstige twisten verbannen was naar Frankrijk. Vondel bewonderde de Groot vanwege zijn ideaal om de eenheid in het christendom te herstellen.
De oorspronkelijke titel van het stuk was ‘Gysbregt van Aemstel, d’ondergang van zijn stad en zijn ballingschap. Treurspel.’ Het verhaal situeert zich in Amsterdam tijdens kerstnacht, ergens omstreeks 1300. Er vindt een belegering van de stad plaats door omliggende dorpen, verenigd als Kennemers en Waterlanders. De aanleiding voor deze aanval op Amsterdam is de ontvoering van graaf Floris V van Holland in 1296, waarbij Gijsbrecht betrokken zou zijn geweest. Gijsbrecht wordt gedwongen te vluchten en sticht in Pruisen een ‘Nieuw Holland’. Bemoedigend spreekt aartsengel Rafaël het publiek toe: ‘Al leit de stad verwoest, en wil daer van niet yzen, Zy zal met grooter glans uit asch en stof verrijzen.’ ‘Gijsbrecht van Aemstel’ is een ode aan de stad Amsterdam.
Gijsbrecht van Aemstel in de moderne tijd
Het stuk werd eeuwenlang gespeeld en wordt beschouwd als Vondels meest succesvolle werk. Maar in 1968 stopten de jaarlijkse voorstellingen. In de ogen van velen was het tijd voor vernieuwing en het oude stuk paste niet meer binnen die vernieuwingsdrang. De Amsterdamse gemeenteraad had als voorwaaarde voor de subsidies aan het toneelgezelschap gesteld dat de Gijsbrecht jaarlijks opgevoerd moest worden, maar hief die voorwaarden op. Daarmee kwam een einde aan de langlopende traditie van het stuk. Toch werd het stuk in de decennia daarna hier en daar op particulier initiatief gespeeld, vaak voor uitverkochte zalen. Regisseurs goten het oude stuk daarbij vaak in een moderner jasje, of koppelden het stuk aan actuele thema’s, zoals de oorlog in Afghanistan, compleet met ‘soldaten’ in hedendaags gevechtstenue.
In 2012 werd de traditie om het stuk op nieuwjaarsdag te spelen een nieuw leven ingeblazen door Het Toneel Speelt. De jaren daarna speelde het gezelschap het oude stuk nog een aantal keren, tot in 2015 het doek voor de traditie nogmaals viel. In 2018 werd het stokje overgenomen door andere gezelschappen. Die brachten het stuk terug naar de Keizersgracht, op de plek waar ooit de eerste voorstelling werd opgevoerd.
Leestip:
Een mozaïek van stemmen – Verbeeldend lezen in Vondels Gysbreght van Aemstel
Auteur: Marco Prandoni
ISBN: 9789087040222
Uitgever: Verloren
Winkelprijs: €25,–
