Het Cort Verhael van Frederick de Houtman

Frederick de Houtman was de broer van Cornelis de Houtman en ging mee op de Eerste Schipvaart. Tijdens een tweede reis in Azië werd hij gevangengenomen door de sultan van Atjeh en zat hij 26 maanden vast. Hij schreef een Cort Verhael over zijn verblijf. Daarnaast publiceerde hij bij thuiskomst een gids met vooral Maleise en Malagassische woorden en uitdrukkingen. Tevens was hier een overzicht van de sterrenhemel op het zuidelijk halfrond in opgenomen. Het boek werd veel gebruikt bij latere expedities.

Taalproblemen

Aan het einde van de zestiende eeuw voer voor het eerst een Nederlandse expeditie via Zuid-Afrika naar het Verre Oosten. Deze Eerste Schipvaart was vooral bedoeld om een mogelijke route uit te stippelen voor latere handelsmissies. Al gauw bleken geografische obstakels niet het grootste probleem. De gebrekkige communicatie en culturele verschillen vormden tijdens veel expedities een veel grotere barrière bij het (onder)handelen. Daardoor liep het onder andere in Sri Lanka en tijdens de reis van Abel Tasman uit op bloedvergieten.

Kinderen als tolk

Tijdens de eerste reis die De Houtman in 1595 maakte, raakte de bemanning op Madagaskar slaags met de lokale bevolking. De Nederlanders hadden hierbij gevangenen gemaakt, die ze wilden ruilen tegen goederen. Twee jongens uit Madagaskar werden echter meegenomen richting Indië. De Houtman legde met hun hulp een lijst van woorden aan die in de toekomst betere communicatie mogelijk zou maken. Kinderen werden wel vaker geroofd door de VOC om de Nederlandse taal te leren en vervolgens als tolk te dienen. Dikwijls liep het (bijvoorbeeld door ziektes) slecht met die kinderen af.

Frederick de Houtman gevangen

Op zijn tweede reis naar het oosten was Frederick de Houtman minder fortuinlijk. Een groot deel van de bemanning werd kwam om nabij Atjeh, en de Houtman zelf werd gevangen genomen. In zijn Cort Verhael beschrijft hij de beproevingen die hij moest doorstaan in zijn cel en hoe hij onder druk werd gezet om zich te bekeren tot de islam. Zijn toon is eerder nieuwsgierig en begrijpend dan verbitterd. Het lijkt erop dat zijn interesse in vreemde culturen en zijn kennis hem gered hebben. Zo maakte hij onder meer een buskruitmolen voor de ‘koning’ en dwong hij respect af door zijn talenkennis. In de gevangenis begon De Houtman met het in kaart brengen van de Maleise taal, op dat moment de lingua franca in Zuidoost Azië.

Eerste woordenboek Nederlands - Maleis en Malagasi

Zelfs prins Maurits van Nassau bemoeide zich uiteindelijk met de vrijlating van de Nederlanders overzee. Hij stuurde wapens, spiegels en geld naar de sultan. In 1601 werd De Houtman vrijgelaten en een jaar later kwam hij aan in Nederland. Hier publiceerde hij zijn ‘Spraeck ende woord-boeck’, met ‘Duytsche, Maleysche, ende Madagaskersche spraken’. Er stonden ook Turkse en Arabische woordenlijsten in maar het Maleise gedeelte was met 2000 termen het grootst. Tot slot was er nog een overzicht van de sterrenconstellaties die te zien waren vanaf het zuidelijk halfrond in het boek opgenomen, essentieel voor de navigatie op zee. Het boek vond gretig aftrek onder kooplieden en geïnteresseerde leken en werd diverse keren opnieuw uitgegeven en vertaald.

Bronnen:

• Frederick de Houtman, Spraeck ende woord-boeck... via Utrecht University Library  
• Beekman, E.M. (1998) Paradijzen van weleer (Prometheus, Amsterdam)  
• Roeper, V. (2002) Zwarte peper, scheurbuik; Kinderen op reis met de Verenigde Oost-Indische Compagnie (Querido’s Uitgeverij, Amsterdam)  
• Sijs, van der N. (2000) Wie komt daar aan op die olifant? Een zestiende-eeuws taalgidsje voor Nederland en Indië, inclusief het verhaal van de avontuurlijke gevangenschap van Frederik de Houtman in Indië. (L.J. Veen, Amsterdam/Antwerpen; Het Taalfonds)  

Afbeelding:

By David de Meyne (De kleurrijke wereld van de VOC ISBN 9068683004) [Public domain], via Wikimedia Commons