Het fascisme: Niet alleen een Duits begrip

Het naziregime van Adolf Hitler in de jaren ’30 en ’40 van de vorige eeuw  hing een fascistische ideologie aan. Ook in Spanje en Italië waren er autoritaire leiders en regimes aan de macht gekomen. Zij neigden naar het fascisme en onderhielden politieke relaties met Duitsland. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte de Franse Vichy regering bovendien samen met de nazi’s. Maar waarom groeide het fascisme zo in deze tijd?

Tijdens de jaren ’30 vervaagde de lijn tussen fascisme en conservatief autoritisme in het vluchtige politieke klimaat in Europa. Voor velen was afkeer of afwijzing van democratie dan ook al een stap richting fascisme. Communisten probeerden tussen 1934 en 1939 antifascistische coalities te vormen om de verdere verspreiding van het fascisme tegen te gaan. In de jaren ’30 werd het echter steeds moeilijker om te weten wat fascistisch en gevaarlijk was.

Franco – Van democratie naar burgeroorlog in Spanje

Falende democratie

Tijdens de jaren ’30 in Spanje vonden er veel belangrijke ontwikkelingen plaats. Een veelbelovende nieuwe parlementaire democratie ontstond in 1931. De overheid was echter te traag met het implementeren van een significante agrarische hervormingswet in 1932 en de rechtse coalitie (bekend als CEDA) werd tot 1934 uitgesloten om te participeren in de regering. Dit terwijl de partij steeds sterker werd en uiteindelijk uitgroeide tot de grootste partij in het parlement. Voor links betekende de groeiende rol van CEDA een voorbode voor fascisme. De rechtse ontevredenheid over de linkse overheid zorgde ervoor dat in 1936 een aantal legerofficieren een militaire opstand begonnen tegen de regering waarna een burgeroorlog volgde.

Franco en de burgeroorlog

Deze opstand werd geleid door de generaal Francisco Franco (1892 – 1975) en de nationalistische opstandelingen kregen  al gauw grote delen van Spanje onder controle. De republikeinen hielden echter op sommige plekken nog stand. Het werd een wrede burgeroorlog werd, waarbij aan beide kanten vele gruwelijkheden werden gepleegd. Fascistisch Italië en nazi-Duitsland steunden de nationalisten actief door wapens en troepen te leveren. Republikeinse loyalisten zagen Franco als fascist. De generaal gebruikte wel attributen van het fascisme om steun onder de bevolking te krijgen, maar hij was meer een traditionele militaire leider wiens leiderschap niet berustte op persoonlijke charisma maar op orde en Spanjes katholieke tradities. Franco en de zijnen wonnen de oorlog in 1939. Het regime zou tot aan Francos dood in 1975 aan de macht blijven.

Mussolini – van liberalisme naar fascisme in Italië

Fascisme en de opkomst van Mussolini

De leiders van Italiës parlementaire democratie faalden om het politieke systeem van het land te vernieuwen na de ervaring van de Eerste Wereldoorlog. De overheid slaagden er niet in om ook sterk te reageren op arbeidsonrust in 1919. Het gevolg was dat er in Italië na de oorlog wijdverspreide ontevredenheid heerste over de gevestigde politiek. Tijdens de groeiende politieke onrust stichtte Benito Mussolini (1883 – 1945) de fascistische beweging in 1919. Het fascisme had in eerste instantie weinig succes. Toen hij in 1922 minister-president werd, greep hij zijn kans en vormde een fascistische regering. Benito Mussolini deed de Italianen weer geloven in de daadkracht van het bewind. Het bestaande democratische systeem werd ondermijnd door oppositieleiders te verbannen en niet-fascistische partijen te verbieden.

Heroriëntatie van Italië

Mussolini’s fascistische regime concentreerde zich in eerste instantie op binnenlandse reconstructie, vooral op de poging om mensen te mobiliseren door middel van hun rol als producenten binnen een nieuwe corporatieve staat. De verandering in de internationale situatie nadat Hitler aan de macht kwam in 1933 zorgde ervoor dat Italië zich ging heroriënteren. Italië schoof gedurende de jaren ’30 steeds meer richting het kamp van Duitsland. In 1936 sprak Mussolini van een nieuwe Rome-Berlijn as en in 1939 sloot Italië met Duitsland een vrijblijvende militaire alliantie, ‘het Pact van Staal’. Deels om deze ontwikkelende relatie te versterken, nam fascistisch Italië antisemitische raciale wetten aan. Dit terwijl Italiaans fascisme van oorsprong niet antisemitisch was.

Pétain – het collaborerende Vichy-Frankrijk

Op 10 mei 1940 viel Duitsland Frankrijk binnen. De strijd om Frankrijk was in minder dan zes weken geklaard, wat een vernederende nederlaag voor de Fransen betekende. Door de nederlaag trad het Franse kabinet af en werd vervangen door een nieuwe overheid geleid door maarschalk Philippe Pétain. In het plaatsje Vichy vestigde zich een autoritair regime onder leiding van Pétain. De gesloten wapenstilstand met Duitsland hield niet alleen in dat Frankrijk haar vijandigheden moest staken, maar dat het ook samen moest werken met Duitsland. Het dictatoriale Vichy-regime deed vooral het vuile werk van de nazi’s, zoals het verzamelen van arbeiders voor gedwongen werk in Duitse fabrieken, het jagen op verzetsleden en het oppikken van joden om naar nazi concentratiekampen te sturen. Pétain was van mening dat de Franse nederlaag tegen de Duitsers te danken was aan morele degeneratie, veroorzaakt door de joden.