Het ontstaan van de Nationale ombudsman

Op 18 juni 2014 werd bekend dat Guido van Woerkom zich terugtrekt als Nationale ombudsman wegens omstreden uitspraken. De Nationale ombudsman werd in 1982 in het leven geroepen naar het Zweedse voorbeeld.

De eerste ombudsman

De functie van ombudsman is een Zweedse uitvinding. Al in 1552 kende het land een ‘vertegenwoordiger’ (de letterlijke vertaling van ‘ombudsman’). In 1809 werd de eerste ombudsman in Zweden officieel benoemd door de ‘Riksdag’.

Lof voor de Zweedse ombudsman

Er is in de media veel lof over de Zweedse ombudsman. In 1869 schrijven diverse Nederlandse kranten uitgebreid over het fenomeen. De kranten citeren een Duitse journalist die, na een reis naar Zweden, schrijft: Ik zag een volk, welks enig streven is naar politieke vrijheid, naar beschaving en welvaart, naar opheffing der zedelijke macht, een volk zonder zucht naar grootheid en zonder prikkel tot grootheid; ik zag den “Rikets-Ständers-Justitie-Ombudsman. Deze ombudsman wordt in Nederland getypeerd als Prokureur-Generaal van Justitie van het Zweedse volk. Het is een gewichtige functie waarbij de ombudsman werkelijk veel macht kan uitoefenen. Hij wordt door de rijksdag benoemd, en niet door de kroon, wat zijn ‘onafhankelijke’ positie in die tijd al aangeeft.

De ombudsman in Nederland

In Nederland duurt het nog lang voordat er discussie is over het instellen van een ombudsman. Pas in 1960 is er voor het eerst een roep om een ombudsman. In dat jaar wordt er onder leiding van Kamerlid Koersen van de Katholieke Volkspartij (KVP) een onderzoek uitgevoerd naar het aanschaffingsbeleid bij Defensie. De Friese Koerier schrijft dat de commissie bijzondere belangstelling heeft voor het model van de Zweedse ombudsman, die inmiddels in heel Europa wordt bestudeerd. In Zweden heeft de ombudsman ook de taak om financiële controle uit te oefenen op de rijksbegroting. Dat zou in Nederland, in het geval van Defensie, heel toepasselijk kunnen zijn. Het duurde tot 1969 voordat er een nota van het kabinet kwam over het vraagstuk van de ombudsman.

De VARA- ombudsman

Het verschijnen van deze nota was voor de televisieomroep VARA aanleiding om met een eigen ‘VARA- ombudsman’ te komen. In 1969 kwam er een wekelijks televisieprogramma dat door Marcel van Dam (de latere staatssecretaris van Volkshuisvesting voor de PvdA) werd gepresenteerd.

Exota

Het televisieprogramma liet de werking van de ombudsman al meteen zien, toen er een aanvaring was met het bedrijf Exota. Het programma had ontploffende limonadeflessen laten zien en de suggestie gewekt dat er een fout door de fabrikant was gemaakt. De omzet van het merk daalde sterk en de VARA moest na jaren getouwtrek een forse schadevergoeding aan het bedrijf betalen.   

De Nationale ombudsman

In de tussentijd was de discussie in de politiek over het aanstellen van een Nationale ombudsman doorgegaan. Uiteindelijk werd op 4 februari 1981 de Wet Nationale ombudsman aangenomen. Een jaar later begon het Instituut Nationale ombudsman onder leiding van de eerste officiële ombudsman J.F. Rang. Het wordt nu de taak van de ombudsman om klachten van burgers inzake onbehoorlijk overheidsoptreden te behandelen. Sinds 1999 is de functie in de grondwet verankerd. Ook kent Nederland sinds 2010 een kinderombudsman, die de rechten van kinderen en jongeren vertegenwoordigt. Guido van Woerkom zou de vijfde Nationale ombudsman geworden zijn, als hij niet was afgetreden.