Het ontstaan van de participatiesamenleving

De Nederlandse verzorgingsstaat verandert langzaam in een participatiesamenleving, aldus koning Willem-Alexander in de Troonrede van 2013. De betekenis van het begrip ‘participatiesamenleving’ blijft onduidelijk. De oorsprong verwijst naar het gedachtengoed uit de tijd van de verlichting. Is participatie een liberaal verschijnsel?

Wat is een participatiesamenleving?

Fractievoorzitter Arie Slob van de ChristenUnie vroeg in november 2013 om verduidelijking van het begrip ‘participatiesamenleving’. Op 7 april 2014 stuurde minister-president Mark Rutte een Kabinetsbrief aan de Tweede Kamer. Rutte noemt een aantal initiatieven in de samenleving waarbij burgers en organisaties betrokken zijn. De overheid speelt een faciliterende rol. De overheid mag niet in de weg staan als burgers hun leven naar eigen inzicht willen inrichten. Rutte begrijpt dat dit ideaal niet voor elke burger realiseerbaar is en schrijft dat de voorzieningen voor de zwakkeren in de samenleving blijven bestaan. De overgang van de verzorgingsstaat naar de participatiesamenleving werd ook genoemd in de Troonrede van 2013.

Troonrede 2013

De Troonrede van 2013, voor het eerst uitgesproken door koning Willem-Alexander, ademt een liberale sfeer. Zo staat er dat het “onmiskenbaar [is] dat mensen in onze huidige netwerk- en informatiesamenleving mondiger en zelfstandiger zijn dan vroeger. Gecombineerd met de noodzaak om het tekort van de overheid terug te dringen, leidt dit ertoe dat de klassieke verzorgingsstaat langzaam maar zeker verandert in een participatiesamenleving. Van iedereen die dat kan, wordt gevraagd verantwoordelijkheid te nemen voor zijn of haar eigen leven en omgeving.” Het is opvallend dat de koning begrippen gebruikt als ‘mondigheid’ en ‘zelfstandigheid’. Deze termen werden gebruikt door een aantal filosofen in de tijd van de verlichting.

Mondigheid en zelfstandigheid

De term ‘mondigheid’ werd gebruikt door de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804). Hiermee wilde hij antwoord geven op de vraag wat ‘verlichting’ is. Zijn opvatting over morele autonomie heeft veel invloed gehad op Westerse samenlevingen. In zijn beroemde essay Beantwoording van de vraag: wat is verlichting? schrijft hij: “Verlichting betekent dat de mens zijn door hemzelf veroorzaakte onmondigheid achter zich laat. Onmondigheid is het onvermogen je verstand te gebruiken zonder de leiding van een ander. Aan jezelf te wijten is deze onmondigheid wanneer de oorzaak ervan niet een gebrek aan verstand is, maar een gebrek aan vastberadenheid en aan moed om hier zonder andermans leiding gebruik van te maken. Sapere aude! "Heb de moed je eigen verstand te gebruiken!" is dan ook het motto van de Verlichting.” De norm om zelf na te denken en autonome keuzes te maken, speelt nog steeds een rol in onze huidige samenleving. Ook zijn het belangrijke normen in het liberalisme.

Participatie

Een participatiesamenleving veronderstelt dat burgers actief deelnemen aan de samenleving. Zonder participatie is een samenleving niet mogelijk. Ook dit idee vindt zijn oorsprong in de verlichting. In zijn boek Het maatschappelijk verdrag schrijft de Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) dat “de mens vrij wordt geboren, maar overal in ketenen ligt.” De mens evolueerde van een wezen dat vrij leefde in de natuur tot een maatschappelijk wezen. Het is nu de vraag hoe de mens kan samenleven zonder de eigen vrijheid te verliezen. Het antwoord: men stelt een maatschappelijk verdrag op. Er moet ook een maatschappelijk pact zijn: de mens moet de krachten bundelen om zichzelf in stand te houden. Hiervoor is de medewerking van alle mensen nodig. Als iedereen zich aan de gemeenschap geeft, is ieder gelijk. Geen enkele deelnemer kan iets voor zichzelf opeisen, want dan ontstaat ongelijkheid. Volgens Rousseau moet er een gemeenschappelijke overheid zijn die hierop toeziet. De opvattingen van Rousseau over vrijheid en gelijkheid hebben onze samenleving diep beïnvloed. Ze vormen de basis van onze huidige (liberale) democratie.

Vrijheid en gelijkheid

Vrijheid en gelijkheid worden doorgaans de bouwstenen van het liberalisme genoemd. Het liberalisme ontstond in de zestiende eeuw in Europa, door de erkenning dat tolerantie noodzakelijk was als een middel tegen de godsdienstoorlogen van die tijd. Katholieken en protestanten hadden veel strijd gevoerd en kwamen tot het besef dat de staat niet een bepaald geloof mocht opdringen. Om een politiek regime stabiel te houden, moest er een scheiding komen tussen kerk en staat. Deze neutrale en bescheiden houding van de overheid werd doorgevoerd naar andere levensgebieden van de mens. Zo ontstond de visie dat de staat niet teveel mag interveniëren in de levens van burgers. Het individu was nu vrij om het eigen leven vorm te geven en autonome keuzes te maken. Deze opvatting over een neutrale en bescheiden rol voor de overheid zien we terug in het liberalisme van de VVD en de Troonrede van 2013.

Liberalisme van de VVD

In de Kabinetsbrief van Rutte en de Troonrede van 2013 wordt de nadruk sterk gelegd op participatie aan de samenleving en het vormgeven van het eigen leven. Deze gedachten gaan terug op het gedachtengoed van Kant en Rousseau. De participatiesamenleving kan als een voortzetting worden gezien van het ideaal van Rousseau dat het noodzakelijk is voor ieder mens om deel te nemen aan de samenleving. De mondigheid en de nadruk op zelfstandigheid van de burger verwijzen naar het ideaal van Kant om als een verlicht mens door het leven te gaan. De participatiesamenleving kan zo worden verdedigd als een liberaal verschijnsel.