Het verhaal van Jacob Haafner: avonturier met afkeer van het koloniale beleid

Eduard Douwes Dekker (Multatuli) is waarschijnlijk de bekendste criticus van het Nederlandse koloniale beleid, maar hij was niet de eerste. Jacob Haafner (1754-1809), die nog onder de VOC gediend had, leverde aan het begin van de negentiende eeuw eveneens kritiek op het Europese optreden overzees. Zijn reisverhalen, die zich met name in India en Sri Lanka afspelen, verkochten goed, ondanks dat zijn antikoloniale mentaliteit nog nauwelijks wortel geschoten had in de samenleving.

Haafner werd geboren in 1754, als kind van een Franse vader en Duitse moeder. Het gezin verhuisde naar Amsterdam toen Haafner jong was. Zijn vader nam dienst als arts op een VOC-schip, en de jonge Jacob ging mee. Bij Kaap de Goede Hoop overleed zijn vader, waardoor Jacob op zichzelf was aangewezen. Hij diende eerst als matroos en boekhouder bij de VOC, en werkte later voor een koopman, totdat hij ruzie met hem kreeg over de behandeling van slaven. Hij keerde terug naar Amsterdam in 1770, maar bleef in de twintig jaar erna verre reizen maken naar het oosten. Behalve Nederlands, Duits, Frans, Latijn, Portugees en Engels beheerste hij onder meer Tamil en Hindi.

Avontuur en romantiek

Haafner’s verhalen kenmerken zich door avontuur, sympathie voor de lokale bevolking en kritiek op de koloniale mogendheden. Actie en romantiek worden afgewisseld met bredere beschouwingen en informatie over lokale gebruiken. Haafner zat gedurende de Vierde Engels-Nederlandse Oorlog (1780-1784) een jaar gevangen in Madras, India, maar wist te ontsnappen naar Ceylon. Onderweg ontmoette hij Anna, een zogeheten ‘Castiesse’ - iemand met zowel Europese als inlandse ouders. Hij trouwde met haar maar ze kwam al vroeg te overlijden. In een ander reisverslag beschrijft Haafner zijn romantische verwikkelingen met een lokale danseres.

Kritiek op VOC en kolonialisme

Meteen in het voorwoord van zijn Lotgevallen op eene reize van Madras over Tranquebaar naar het eiland Ceilon maakt Haafner al duidelijk dat het boek sommige mensen tegen de borst zal stuiten. Met in het achterhoofd de ‘menschheid ontëerende gruweldaden’ weigerde hij echter over de misstanden te zwijgen. Door de hebzucht en wreedheid van de Europese overheersers rustte de ‘ijzeren arm der Europeanen’ zwaar op deze landen. Haafner vond dat alle overzeese bezittingen moesten worden teruggegeven aan de lokale bevolking.

Kritiek op zendelingswerk

Ook op religieus gebied bekritiseerde Haafner zijn tijdgenoten. Het Teylers Godgeleerd Genootschap hield in 1805 een prijsvraag over het nut van zendelingswerk. Haafner deed mee met een essay waarin hij de westerse bekeringsdrang tot op de grond toe afbrandde. Hij beriep zich onder andere op de denkers Voltaire en Rousseau. Dit leidde tot furieuze reacties waarin Haafner zowel persoonlijk als op zijn gedachtegoed werd aangevallen. Veel tijdgenoten gingen uit van de superioriteit van de westerse samenleving en het christelijke geloof. Zij beschuldigen Haafner van gebrek aan vroomheid en gebrek aan kennis.

Verlichting en Romantiek

Zowel de Verlichting als de Romantiek beïnvloedde het gedachtegoed van Haafner. Daarnaast legde hij een hoge mate van originaliteit aan de dag. Met name zijn idee dat de samenlevingen van de volkeren buiten Europa net zo waardevol als de Europese waren en niet ‘geholpen’ hoefden te worden, was tamelijk revolutionair. Of, zoals Haafner het zelf zei: ‘ik acht alle mensche, van wat verwe [kleur], Natie en Godsdienst zij ook mogen zijn, als mijne medemenschen en broeders’.

Bronnen:

• Jacob Haafner (1806) Lotgevallen op eene reize van Madras over Tranquebaar naar het eiland Ceilon. (Amsterdam, G.J.A. Beijerinck) 
• Hooft, H.G.A. (1999) Patriot and Patrician: To Holland and Ceylon in the Steps of Hendrik Hooft and Pieter Ondaatje, Champions of Dutch Democracy (Science History Publications)  
• PaulvanderVelde.nl: Jacob Haafner  

Afbeelding:

• By Dr.Thomas Kohl (Own work) [Public domain], via Wikimedia Commons