Afwijkende voetjes bij een Softenon-baby (Wikimedia Commons)

Historisch schandaal: de Softenon-baby’s

Soms moeten grootschalige schandalen plaatsvinden om tot inzicht en verandering te komen. Toen eind jaren ’50 plotseling duizenden baby’s werden geboren met de daarvoor uiterst zeldzame afwijking focomelie, waarbij de armen en benen ontbreken, moest men op zoek naar de oorzaak. Dat bleek het middel thalidomide te zijn, in Nederland beter bekend onder de merknaam Softenon. Sindsdien worden geneesmiddelen uitgebreid getest voordat ze goedgekeurd worden voor de markt.

Wondermiddel

Toen het middel thalidomide, een geneesmiddel van de Duitse firma Chemie Grünenthal, op 1 oktober 1957 op de markt gebracht werd, leek het een wondermiddel te zijn. Thalidomide, dat in Duitsland als Contergan en in Nederland als Softenon verkocht werd, werkte effectief als slaapmiddel, kalmeringsmiddel, pijnstiller en tegen ochtendmisselijkheid bij zwangere vrouwen. Bovendien leek het een buitengewoon veilig medicijn in vergelijking met andere slaap- en kalmeringsmiddelen, omdat de ademhaling van de gebruiker niet onderdrukt werd. Wegens die initiële succesverhalen werd het middel in 1960 al in meer dan veertig landen gebruikt. In West-Duitsland was het middel zonder recept verkrijgbaar en daardoor erg populair.

Ongewone baby’s

Al voordat thalidomide op de markt gebracht werd, viel het eerste slachtoffer. Op 25 december 1956 werd in Duitsland een baby zonder oren geboren. Het was een kind van een medewerker van Grünenthal, die het geneesmiddel aan zijn zwangere vrouw had gegeven, maar nog niemand legde het verband daartussen. Nadat in de jaren daarop in Duitsland en andere landen waar het middel op de markt was gebracht duizenden baby’s geboren werden met focomelie, een aandoening waarbij de ledematen onderontwikkeld zijn of zelfs helemaal ontbreken, ging het balletje rollen.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Grootschalig schandaal

Focomelie was voor de introductie van thalidomide een zeldzame aandoening. Zo had de pediatrische afdeling van het universiteitskliniek van Hamburg van 1949 tot 1959 geen enkel kind met focomelie gezien. In 1959 deed zich een enkel geval voor, in 1960 waren dat er 30 en in 1961 werden er maar liefst 154 kinderen met de aandoening geboren. Omdat Contergan in Duitsland zonder recept verkrijgbaar was, werden daar uiteindelijk meer dan 5000 baby’s met de afwijking geboren. In Nederland, waar wel een recept nodig was en artsen terughoudend waren met het voorschrijven van nieuwe medicijnen, lag dat aantal beduidend lager. Er zijn 25 Nederlandse slachtoffers van het Softenon-schandaal bekend, waarvan er negen jong zijn overleden.

Op zoek naar de oorzaak

De hoge slachtofferaantallen verhoogden de noodzaak om snel op onderzoek uit te gaan, maar vergemakkelijkten de zoektocht tegelijkertijd. In de Verenigde Staten, waar thalidomide niet verkocht werd, waren bijvoorbeeld geen baby’s met afwijkende ledematen geboren. Op 18 november 1961 legde de Hamburgse arts Widukind Lenz als eerste het vermoedelijke verband tussen thalidomide en focomelie vast. Hij vroeg de moeders van de misvormde kinderen in de Vrouwenkliniek in Hamburg naar hun medicijngebruik tijdens de zwangerschap, en die gaven allemaal aan Contergan gebruikt te hebben. Na verder internationaal onderzoek werden zijn vermoedens bevestigd: als een vrouw in het eerste trimester van haar zwangerschap, tussen dag 35 en 49 na de laatste menstruatie thalidomide had gebruikt, dan was focomelie bij haar ongeboren baby onvermijdbaar.

Gevolgen

Nog voordat onomstotelijk was bewezen dat softenon schadelijk was voor ongeboren kinderen, werd het middel in de meeste landen uit de verkoop gehaald. Het nieuws verspreidde zich snel. Op 5 december 1961, toen nog geen zekerheid over de schadelijke effecten van Softenon bestond, kopte de Nederlandse krant Het Vrije Volk: ‘Misvormingen bij baby’s door Duits slaapmiddel?’ Het hoge woord was eruit.

De universiteit van Hamburg en Grünenthal Chemie begonnen ondertussen aan uitvoerige dierproeven om te achterhalen wat er aan de hand kon zijn. Thalidomide bleek in kleine hoeveelheden teratogeen (vruchtbeschadigend) bij bepaalde diersoorten in specifieke perioden van de zwangerschap. Mensen en konijnen ontwikkelden afwijkende foetussen, maar muizen hadden bijvoorbeeld nergens last van. Zo waren de schadelijke effecten van het middel niet ontdekt voordat het op de markt werd gebracht. Pas in 2012 maakte de firma Grünenthal officieel excuses. Ook heeft het bedrijf schadevergoedingen uitgekeerd aan een stichting voor Softenon-slachtoffers.

Softenon nog steeds op de markt

Het Softenon-schandaal leidde tot aanscherping van de regels rondom medicijntesten. Tegenwoordig moeten medicijnen op meerdere diersoorten en mensen getest worden voordat ze op grote schaal verkocht mogen worden. Verbazingwekkend genoeg is thalidomide nog steeds verkrijgbaar en wordt het gebruikt als middel tegen ontstekingen, lepra en kanker. De eigenschappen van het ‘wondermiddel’ uit de jaren ‘50, dat voor zover bekend alleen schadelijk is voor de ongeboren vrucht van zwangere vrouwen, maken het medicijn nog steeds aantrekkelijk. Vooral in derde wereldlanden is het medicijn in trek, waar vanwege verkeerd gebruik en onvoldoende kennis opnieuw baby’s met afwijkingen geboren worden.