Historisch schandaal: de Planta-affaire

Bultjes, vlekjes, koorts en jeuk: met die ziekteverschijnselen meldden 100.000 Nederlanders zich in augustus 1960 bij hun huisarts. Het was het begin van wat de ‘Planta-affaire’ ging heten en werd het eerste voedselschandaal in Nederland.

Margarine vervangt roomboter

In het naoorlogse Nederland groeide de welvaart en daarmee de consumptie snel. Steeds meer mensen kregen een koelkast en kozen daarom voor margarine, dat alleen koud bewaard kon worden. Margarine, een plantaardige botervervanger, was veel goedkoper dan echte roomboter en bovendien zou het goed werken tegen hart- en vaatziekten. In 1960 gebruikte 80% van de Nederlanders margarine.

Chemische verbetering

Planta, het margarine-topmerk van voedselproducent Unilever, was in die tijd erg populair. Net als alle margarines spatte het alleen behoorlijk tijdens het braden. Unilever probeerde dat te verbeteren en deed daarom proeven met emulgatoren, verbindingsstoffen tussen vet en water. Zo kwam het lab van Unilever uit bij de emulgator ME-18, dat het spatten aanzienlijk verminderde. Het stofje werd getest op ratten, en toen bleek dat die geen problemen ondervonden van het anti-spatmiddel werd het toegevoegd aan de nieuwe en verbeterde lijn Planta-rood: “U proeft de verbetering”.

Huiduitslag

Op 22 augustus 1960 meldden steeds meer mensen zich bij hun huisarts met vreemde rode vlekken, bultjes en koorts. De huisartsen hadden aanvankelijk geen idee wat het zou kunnen zijn, maar vermoedden vaak wel dat het van voedsel afkomstig moest zijn. Omdat de vreemde ziekte steeds sneller om zich heen sloeg, stond de telefoon van de GG&GD roodgloeiend. De doorslaande tip kwam uiteindelijk van een 11-jarig jongetje, Robbie Ouwerkerk. Hij was zelf ook ziek geworden, net als een paar van zijn gezinsleden en zijn hondje. Het was hem opgevallen dat alleen de Planta-etende familieleden de ziekteverschijnselen hadden, terwijl zijn vader en zusje, die roomboter aten, nergens last van schenen te hebben. Zijn moeder meldde de theorie aan hun huisarts, die de tip direct serieus nam en op onderzoek uitging.

Succesvol epidemiologisch onderzoek

Samen met een dermatoloog van de GG&GD bezocht de huisarts nog diezelfde middag 26 gezinnen met in totaal 40 patiënten. Daaruit bleek dat alle patiënten inderdaad Planta met het rode label hadden gegeten. Daarmee toonden zij het verband aan tussen Planta en de huidziekte. Aan het einde van de middag werd de Rotterdamse tak van Unilever, de firma Van den Bergh en Jurgens, uitgenodigd op het kantoor van de GG&GD en medegedeeld wat de conclusies van het onderzoek waren. Unilever stopte per direct met de productie van Planta. Ook werd de minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid ingelicht.

Paniek

Hoewel Unilever direct stappen ondernam om alle nieuwe pakjes Planta uit de omloop te halen, ontstond er paniek in Nederland, zeker toen zich ook zieken meldden die wel margarine, maar geen Planta hadden gegeten. Hoewel de serienummers die ‘fout’ zouden moeten zijn publiek gemaakt werden, bestond al snel het idee dat alle Planta of alle margarine gevaarlijk was. Veel huisvrouwen brachten uit zuinigheid ook halve pakjes Planta terug naar de kruidenier en vroegen zich bezorgd af of ze het reeds gebraden vlees nu ook moesten weggooien. Er ontstond een grote vraag naar roomboter waar de leveranciers niet aan konden voldoen.

Schandaal

In de daaropvolgende dagen meldden zich steeds meer zieken. Het aantal liep uiteindelijk op tot 100.000 en vier mensen kwamen te overlijden. In de nadagen van de affaire dikte het schandaal aan, toen bleek dat hetzelfde probleem met de emulgator ME-18 in margarine zich eerder ook al in Duitsland had voorgedaan. Het stofje was door Unilever wel getest op ratten, maar als er meer communicatie over de grenzen rond de chemische middelen was geweest, dan had de Planta-affaire voorkomen kunnen worden. Later bleek ook waar de ziekte van mensen die andere margarine hadden gegeten vandaan kwam: de resten van de Planta-rood met emulgator zaten nog in de ketels waar de huismerk-margarines in gemaakt werden.

Het eerste voedselschandaal van Nederland leidde tot grotere waakzaamheid bij het gebruik van chemische toevoegingen aan voedingswaar. Sindsdien is zijn levensmiddelenproducenten volgens de aangepaste Warenwet verplicht melding te doen van de toevoegingen aan hun producten. Planta werd in Nederland uit de handel genomen en vervangen door Brio. Maar het bleef een grote strop voor Unilever. Het bedrijf nam drie miljoen kilo margarine terug en betaalde 1,25 miljoen gulden schadevergoeding: een verlies van 7,5 miljoen gulden in totaal.