Hoe de Great Moon Hoax duizenden Amerikanen voor de gek hield

Tegenwoordig worden we via het internet gebombardeerd met nepnieuws en complottheorieën. Het is door de komst van social media makkelijker dan ooit om onwaarheden als een lopend vuurtje onder de bevolking te verspreiden. Maar ook vóór de digitalisering werd men al voor de gek gehouden, soms zelfs door verhalen in de krant. Zo ook in 1835, toen de New Yorkse krant The Sun een wel héél bijzonder verhaal publiceerde.

In de 19e eeuw ontwikkelde de wetenschap zich aanzienlijk, zowel op theoretische gebied als in de praktijk. Het wordt ook niet voor niets de ´eeuw van de wetenschap´ genoemd. Informatie over wetenschap was in die periode heel toegankelijk, mensen konden in de kranten en in boeken lezen over de nieuwste wetenschappelijke ontdekkingen en over expedities naar verre landen. Dit soort verhalen werden erg goed gelezen, dat merkte ook de New Yorkse krant The Sun. Op 25 augustus 1835 publiceerde ook deze krant een verhaal over een bijzondere ontdekking: er zou leven en zelfs een beschaving zijn op de maan.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Het begin van de Great Moon Hoax

Aan het begin van de 19e eeuw was The Sun een goedkope, zogenoemde ´penny paper´ die bekend stond om het publiceren van sensatieverhalen zoals over moorden of andere spectaculaire gebeurtenissen. Het was een relatief nieuwe krant die was opgericht in 1833 en juist door de sensatiezucht en de verhalende journalistiek sprak de krant een breed publiek aan.

Op 25 augustus 1835 publiceerde The Sun het eerste deel van een zesdelige reeks artikelen, genaamd Great Astronomical Discoveries, over de bevindingen die astronoom Sir John Herschel samen met een aantal collega-wetenschappers had gedaan toen hij de hemel in Zuid-Afrika bestudeerde. Deze verhalen waren naar verluidt oorspronkelijk verschenen in The Edinburgh Courant. The Sun beweerde dat in de reeks artikelen baanbrekende ontdekkingen werden beschreven die een hoger en universeler belang hadden dan welke andere ontdekking ook in de geschiedenis van de mensheid. Dat is nogal een statement. Het verhaal begon met de introductie van Herschel en de telescoop die hij had ontwikkeld. Hij had een enorme telescoop gemaakt die zo krachtig was dat die gebruikt kon worden om objecten in de ruimte haarscherp te kunnen zien. De tekst beschreef dat de telescoop zelfs kon zien of er insecten op de maan rondliepen. Naast Herschel wordt er ook een man genaamd Dr. Andrew Grant geïntroduceerd. Een voormalig pupil van Herschel en bovendien de schrijver van het verhaal.

Herschel gebruikte zijn telescoop om de maan te bestuderen en ontdekte steenformaties van basalt en wat leek op rode klaprozen. Daarna zag hij tot zijn verbazing door de telescoop hele kuddes bruine bizons, een geit met een blauwachtige kleur en een vreemd amfibisch wezen die rond van vorm was en razendsnel over de grond rolde. Hierna volgden in het verhaal beschrijvingen van wel 38 boomsoorten, dubbel zoveel plantensoorten, watervallen en uitbarstende vulkanen. Maar het echte hoogtepunt kwam in het vierde deel van het verhaal aan bod: Herschel had een mensachtig wezen ontdekt.

Beschaving op de maan

Al in het derde deel van het verhaal werd de ontdekking van een bever beschreven die op twee poten liep en een jong in de armen vasthield als een mens, maar dit was niets vergeleken met wat Herschel daarna zou ontdekken. Door de telescoop zag hij mensachtige wezens van zo´n 120 centimeter lang, die over hun hele lichaam, behalve het gezicht, waren bedekt met kort koperkleurig haar en grote vleugels hadden die waren samengesteld uit een dun membraan. Ze leefden in een ring van rode heuvels die de naam Ruby Colosseum kreeg. Herschel noemde deze wezens Vespertilio-homo´s, ofwel, vleermuismensen. ´They are doubtless innocent and happy creatures´, zoals Grant ze in het verhaal beschreef.

Great Moon Hoax

Na deze schokkende vondst was er één probleem voor Grant: Hoe ging hij dit overtreffen en de aandacht van de lezers behouden? Hij besloot af te sluiten met een mysterie. Hij beschreef dat Herschel een verlaten tempel had ontdekt, gebouwd van saffier. Het dak was gemaakt van geel metaal en zo gevormd dat het eruitzag als een massa vlammen die naar boven stegen. Bij deze tempel ontdekte hij een hogere rang van de Vespertilio-homo´s, een engelenras die er nog groter, menselijker en mooier uitzagen. Uiteindelijk kwam het maanonderzoek in het zesde deel tot een einde nadat de lens van de telescoop verbrand was door de hitte van de zon.

Fake news

De verhalen waren een enorm succes onder de Amerikaanse bevolking. Lezers dromden massaal samen bij de kantoren van The Sun om het nieuwste deel van het verhaal te kunnen kopen en de oplage schoot omhoog naar 19.000 per dag, meer dan elke andere krant ter wereld. Concurrerende kranten begonnen het verhaal zelfs te herdrukken. Maar al deze commotie bleek uiteindelijk voor niets. Op 16 september 1835 gaven de redacteuren van The Sun toe dat het hele verhaal verzonnen was en de ontdekkingen totale onzin waren. Ook Andrew Grant, waarvan beweerd werd dat die het verhaal had geschreven, bleek helemaal niet te bestaan. De daadwerkelijke schrijver van het verhaal was The Sun-redacteur Richard Adams Locke, dit bekende hij vijf jaar later in 1840. Naar alle verwachting schreef Locke dit verhaal om door middel van sensatie de krantverkoop van The Sun te laten stijgen en om de buitensporige astronomische theorieën die kort daarvoor gepubliceerd waren, belachelijk te maken.

Het enige bestaande figuur in het hele verhaal was astronoom Sir John Herschel, hij was één van de bekendste astronomen uit die tijd en had wel degelijk de hemel in Zuid-Afrika bestudeerd. De bevindingen die in het verhaal werden beschreven deed hij echter niet.

De reacties

Op het moment dat het verhaal gepubliceerd werd, waren er maar weinig mensen die aan de geloofwaardigheid twijfelden. Zelfs een groep wetenschappers van de universiteit van Yale werd voor de gek gehouden, zij waren naar New York gereisd om op zoek te gaan naar de artikelen uit de Edinburgh Journal. Locke zag dit met veel plezier aan, maar raakte op een gegeven moment wel geïrriteerd door alle serieuze vragen die hij kreeg van mensen die het verhaal echt geloofden. Toen het hoge woord eruit was en bleek dat het verhaal nepnieuws was, waren mensen niet boos. Ze konden er om lachen en de verkoop van The Sun leed er verder niet onder.

Waar het algemene publiek de verhalen in eerste instantie geloofde, waren er ook sceptici die wat dieper gingen graven toen het gepubliceerd werd. Op de dag dat het laatste deel van het verhaal gepubliceerd werd, schreef de New York Herald al een artikel waarin de krant wees op veel inconsistenties in het verhaal, waaronder het feit dat de Edinburgh Journal of Science al enkele jaren niet meer bestond. Edgar Allen Poe beschuldigde Locke op zijn plaats juist van plagiaat. Twee maanden voordat het eerste deel van Great Astronomical Discoveries werd gepubliceerd, publiceerde Poe het verhaal Hans Phaall – A Tale in de Southern Literary Messenger. In dit verhaal schreef Poe over de reis van Hans Phaall naar de maan in een heteluchtballon. Phaall leeft daar vijf jaar samen met maanmannen en hij stuurt vervolgens ook een maanman naar de aarde. Dit verhaal wordt ook wel de Balloon-Hoax genoemd, maar het was minder succesvol dan de Great Moon Hoax door de satirische en komische taal die het had. Daardoor werd het minder serieus genomen.

Van alle tijden

Net als in het radioprogramma uit 1938, gebaseerd op H.G. Wells War of the Worlds, onderschatte de schrijver van Great Astronomical Discoveries de goedgelovigheid van het publiek. Zodra je iets de wereld in slingert, gaat het zijn eigen leven leiden en heb je er geen controle meer over. Daar weten we nu met het internet en social media alles van. Van de Great Moon Hoax tot de tweets van Trump: het verspreiden van nepnieuws om sensatie te veroorzaken is van alle tijden.