Hoe hielden de middeleeuwse advocaten hun documenten veilig en vertrouwelijk?

Onderzoekers zijn er eindelijk achter gekomen op welk materiaal veel middeleeuwse en vroegmoderne advocaten hun documenten schreven. De juristen kozen voor schapenhuid, om vervalsing tegen te gaan. Dit is opvallend, omdat de meeste documenten uit die tijd op een mix van schapen-, geiten- en kalfshuid werden geschreven. Hoe zit dit precies?

Eeuwenlang werden teksten geschreven op perkament, een dun papierachtig materiaal dat is gemaakt van de huid van bijvoorbeeld kalveren, koeien, geiten en schapen. Het woord ´perkament´ komt van de Klein-Aziatische stad Pergamum, het bloeiende centrum van de perkamentproductie tijdens de Hellenistische periode.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Het gebruik van perkament als schrijfmateriaal is dus al eeuwenoud. Het oudste stuk perkament werd gevonden in Egypte en komt uit de periode rond 2700 v.Chr. Perkament werd gezien als een beter en sterker materiaal dan papyrus, maar was tegelijkertijd een stuk duurder. Het duurste soort perkament was die van kalfshuid, ook wel vellum genoemd, omdat deze de beste kwaliteit had. Deze huid werd vaak rood geverfd en beschreven met goud- of zilverkleurige letters.

Het gebruik van perkament in de middeleeuwen

In de eeuwen daarna bleef perkament een veelgebruikt materiaal om op te schrijven, maar de hoogtijdagen van het gebruik van perkament waren tijdens de middeleeuwen. Het werd vooral in Europa veel gebruikt om op te schrijven, omdat papyrus, dat rond de Middellandse Zee gebruikelijk was, veel te snel vocht opnam en dat was in het natte klimaat van Europa niet echt handig.

Perkament

Door de relatief hoge prijs van het luxe perkament werd het vooral gebruikt door de allerrijksten en de kerk. Zo werden veel handschriften van monniken op perkament geschreven. Zij gebruiken hierbij als schrijfmateriaal onder andere ganzenveerpennen en rietstaafjes die in inkt werden gedoopt. De documenten die zij op het perkament schreven waren veelal bijbels en oude historische boeken die zij kopieerden, door de goede kwaliteit van de huid zijn veel van deze geschriften ook bewaard gebleven.

Het handige van perkament was dat het ook hergebruikt kon worden. Een tekst die op het perkament was geschreven kon er gewoon afgeschraapt worden, waarna er weer een nieuwe tekst op geschreven kon worden. Zo´n hergebruikte tekst wordt ook wel een palimsest of codex rescriptus genoemd. Uit later onderzoek bleek dat deze oude, weggeschraapte teksten nog met infrarood of ultraviolet licht gelezen kon worden.

Het gebruik van perkament door advocaten

In de middeleeuwen werd er dus een mix van verschillende huiden voor perkament gebruikt, zoals huiden van schapen, geiten en kalveren. Maar Britse onderzoekers van de universiteiten van Exeter, York en Cambridge hebben iets afwijkends ontdekt in de manier waarop de middeleeuwse en vroegmoderne advocaten perkament gebruikten: zij gebruikten bijna uitsluitend perkament gemaakt van schapenhuid. De onderzoekers analyseerden meer dan zeshonderd Britse juridische documenten met moderne technologie uit de 13e tot 20e eeuw en hebben ontdekt dat ze bijna allemaal zijn geschreven op schapenhuid en niet op geiten- of kalfshuid.

De volgende vraag die de onderzoekers zichzelf stelden was logischerwijs: Waarom deden de advocaten dit destijds? Volgens onderzoeksleider Sean Doherty was dit hoogstwaarschijnlijk om vervalsing te voorkomen. De middeleeuwse en vroegmoderne advocaten waren erg bezorgd over de vertrouwelijkheid en veiligheid van hun documenten. Dat kon al worden afgeleid aan het gebruik van zegels, maar blijkbaar ging de bezorgdheid zo ver dat er ook rekening werd gehouden met de soort dierenhuid waarop er geschreven werd.

Het voorkomen van vervalsing

De keuze viel volgens de onderzoekers op de schapenhuid omdat deze een hoger vetgehalte heeft dan bijvoorbeeld de huid van een geit of van een kalf. De huid van een schaap bevat tussen de dertig en vijftig procent vet, dit is aanzienlijk meer dan de drie tot tien procent van geitenhuid en de twee tot drie procent van de huid van runderen. Door het hoge vetgehalte van de schapenhuid laten de lagen van het perkament bij het schrapen eerder los dan bij andere huiden.

Het snelle loslaten van de lagen van het perkament maakte het vervalsen van documenten moeilijker. Bij het produceren van het perkament werd de huid ondergedompeld in kalk, hierdoor trok het vet naar buiten en ontstonden er holtes tussen de lagen. Wanneer iemand de inkt van het document wilde wegschrapen, lieten de lagen van het perkament los, met als gevolg een vlek die de poging tot het vervalsen blootlegde.

Perkament

Dat het gebruik van schapenhuid werd aangeraden voor belangrijke documenten blijkt ook uit meerdere historische literaire vermeldingen. Het 12e-eeuwse geschrift Dialogus de Scaccario van Richard Fitzneal, Lord Treasurer tijdens het bewind van Hendrik II en Richard I, instrueert het gebruik van schapenhuid voor koninklijke financiële documenten, omdat ´het niet gemakkelijk toegeeft aan uitwissen zonder dat de smet duidelijk is´. Vijf eeuwen later, in de 17e eeuw, toen het gebruik van papier al gebruikelijk was, werd het gebruik van schapenhuid nog steeds aangemoedigd. In de 17e eeuw schreef opperrechter Sir Edward Coke over de noodzaak om juridische documenten op perkament te schrijven in plaats van op papier, omdat ´papier onderhevig was aan wijzigingen of corruptie´.

Het verdwijnen van perkament

Het gebruik van schapenhuid voor belangrijke documenten verdween in de eeuwen daarna steeds verder op de achtergrond door het toenemende gebruik van papier en geiten- en kalfshuid. Dit laatste werd onder andere meer gebruikt door de grotere mate waarin het beschikbaar was.

Maar sinds het einde van de 20e eeuw is perkament onder een bepaalde groep weer populair geworden, namelijk onder kunstenaars. Perkament bestaat voornamelijk uit collageen en wanneer het water in verf het oppervlak van perkament raakt, smelt het collageen lichtjes en vormt het een verhoogd bed voor de verf. Dit is een methode die door sommige kunstenaars zeer gewaardeerd wordt. Volgens hen zien de kunstwerken er zo veel levendiger uit.

Meer inzicht

Door de goede kwaliteit en de lange levensduur van de schapenhuid zijn er veel oude juridische documenten bewaard gebleven. Het probleem is echter dat er vaak getwijfeld wordt aan de historische waarde ervan, daardoor worden de documenten al snel verwaarloosd of weggegooid. Maar dit onderzoek laat zien dat er wellicht toch interessante verhalen schuilen achter deze eeuwenoude documenten.

Daarbij maakt het onderzoek volgens onderzoeker Jonathan Finch ook de weg vrij voor toekomstige onderzoeken naar het historische gebruik van dierlijke producten.