Hoe knikkeren uitgroeide tot een tijdloze rage

Knikkeren is nu weer helemaal in dankzij het nieuwe tv-programma Marble Mania en de vele Youtubekanalen die er veelvuldig aandacht aan besteden, maar wist je dat knikkeren al duizenden jaren oud is? De Egyptenaren en de Oude Grieken en Romeinen waren er al mee in de weer. Wat is het verhaal achter deze tijdloze rage?

Het is onduidelijk waar en wanneer het knikkeren precies is ontstaan, maar door opgravingen die aan het begin van de vorige eeuw zijn gedaan weten we dat er al rond 2500 v.Chr. gespeeld werd met knikkers. Kleine balletjes gemaakt van steen werden door archeologen gevonden bij een opgraving in de buurt van de Mohenjo-daro, in het noorden van Pakistan, en werden geïdentificeerd als knikkers. Deze stenen balletjes waren naar verluidt glad gepolijst door een stromende rivier zodat ze goed konden rollen. Deze kleine balletjes zijn bovendien gevonden in de as van Pompeï en in de tombes van de Oude Egyptenaren, maar ook de Grieken en Romeinen hadden al hun eigen knikkers. In ruim 2000 jaar oude Romeinse literatuur wordt er al over knikkers gesproken, zoals in het gedicht Nux van de Romeinse poëet Ovid (43 v.Chr.-17/18 n.Chr.). In het gedicht schrijft hij over het spelen met knikkers gemaakt van walnoten. In andere documenten verwijzen de Romeinen ook naar het gebruik van knikkers bij sportwedstrijden.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Knikkeren in Europa

Het waren naar alle waarschijnlijkheid ook de Romeinen die het spelletje voor het eerst in Europa introduceerden. Na de laatste verovering van Groot-Brittannië door de Romeinen aan het einde van de 1e eeuw wordt vermeld dat knikkers gemaakt van steen door zowel kinderen als door volwassenen werden gebruikt als speelgoed. Naarmate knikkers vaker gebruikt werden, werden ze gemaakt van harder materiaal, zoals marmer en steen of uit gedroogde of gebakken klei.

Later werd bij het maken van de knikkers ook aardewerk, albast en agaat gebruikt. Glazen knikkers vonden, voor zover uit de verslagen blijkt, hun oorsprong in de middeleeuwen bij de oude glasmakers van Venetië. Deze werden onder andere door de Engelsen ´wangedrochten´ genoemd en beschouwd als onbeduidend speelgoed en niet bruikbaar bij de spellen. Het waren de Lage Landen, Nederland en België, en Duitsland waar tijdens de middeleeuwen knikkers van betere kwaliteit werden gemaakt. De knikkers die in Groot-Brittannië werden gebruikt werden veelal geïmporteerd vanuit Nederland. Maar gedurende de 17e en 18e eeuw verschoof de productie van knikkers steeds meer naar Duitsland. Het maken van deze, vaak glazen, knikkers werd een ware industrie in Duitsland. Door vaardig gebruik van felle kleuren en decoratieve figuren waren ze voor de jeugd erg aantrekkelijk. De productie vond vooral in de omgeving van Neurenberg plaats, waardoor de stad jarenlang het monopolie op het speelgoed had. Ook de beste stenen en albasten knikkers werden gemaakt in Duitsland. Die kwamen vaak uit Saksen.

Knikkeren

De populariteit van knikkeren in Europa is ook terug te zien en te lezen in literatuur en schilderkunst uit die tijd. Zo schilderde Pieter Bruegel in 1560 een schilderij met wel 200 spelende kinderen die ook aan het knikkeren waren, genaamd ´Kinderspelen´. En ook een schilderij van Adriaen van Ostade, genaamd ´Muzikanten bij de deur van een huisje´, toont een landelijke scène uit de 17e eeuw waarin twee kleine jongens een knikkerspel spelen.

Doorbraak

Een doorbraak in de productie van glazen knikkers kwam in 1848. Een aantal jaar eerder, rond 1840, probeerde men in Thuringen knikkers te maken van glas. De top van een glazen staaf werd verhit waardoor de massa stroperig werd en in een houten, ronde mal geduwd werd. Nadat de massa afgekoeld was en uit de mal was gehaald was de knikker klaar. Het probleem was alleen dat dit proces veel te lang duurde waardoor de productie te laag lag. Maar toen kwam de Duitse glasblazer Elias Greiner in 1848 met een oplossing: de knikkerschaar, waar hij datzelfde jaar patent op kreeg. Met de knikkerschaar was het makkelijker om de knikkers te maken en konden ze sneller geproduceerd worden.

Maar ook dit was na verloop van tijd niet genoeg. Pas aan het begin van de 20e eeuw werd het mogelijk om de glazen knikkers in grote getalen te produceren. Knikkers gemaakt van klei werden al eerder op grote schaal geproduceerd. In 1884 maakte de Amerikaanse Sam Dyke uit Akron, Ohio een houten blok met zes groeven waar je klompen klei in kon stoppen. Een werknemer rolde een houten peddel over alle kleiballen waardoor zes knikkers ontstonden. Met ongeveer 350 werknemers produceerde Dyke's fabriek elke dag vijf treinwagons. Dat kwam neer op zo´n één miljoen knikkers. Maar pas in 1903 konden door een uitvinding van M.F. Christensen, eveneens afkomstig uit Akron, ook glazen knikkers op grote schaal geproduceerd worden. Christensen ontwikkelde een machine die bestond uit twee cilinders die naast elkaar ronddraaide. De massa gesmolten glas werd tussen de twee cilinders doorgehaald en gelijktijdig afgekoeld. Vervolgens werd het glas door rollende groeven tot een bol gevormd. Het ontwerp werkte zo goed dat het zo goed als ongewijzigd is gebleven. Het is nu nog steeds de meest gebruikelijke manier om knikkers te maken. De mogelijkheid tot het machinaal produceren van de knikkers betekende uiteindelijk het einde van het tijdperk van handgemaakte knikkers.

Een rage

Knikkeren bleef in de eerste helft van de 20e eeuw erg populair. De populariteit stokte alleen tijdens en net na de Tweede Wereldoorlog. Maar in de jaren´70 leefde het knikkeren weer helemaal op en is het nooit meer volledig weggegaan. Er zijn talloze spellen die met knikkers gespeeld worden. Neem nu bijvoorbeeld ´Bommenwerpen´, waarbij elke speler een aantal van zijn knikkers in een cirkel legt en iemand vervolgens een knikker een armlengte boven de groep houdt en de knikkers ´bombardeert´. De knikkers die uit de cirkel ketsen worden dan eigendom van de bommenwerper. Maar je kan natuurlijk ook gewoon knikkeren in het welbekende knikkerputje of zelf een knikkerbaan bouwen en de knikkers laten racen. De opties zijn eindeloos.

Populair in 2021

Knikkeren heeft de afgelopen tijd een absolute comeback gemaakt. SBS6 kwam op 21 januari met het nieuwe programma Marble Mania waarin bekende Nederlanders het tegen elkaar opnemen in allerlei verschillende spelletjes met knikkers. Dit wordt elke week weer door ruim een miljoen mensen bekeken. Er is wel wat commotie rond dit programma geweest, omdat het wel heel veel lijkt op de Youtube-show van Jelle´s Marble Race, waarin knikkers op een zelfgebouwd parcours met elkaar racen. Maar ook hij is weer niet het enige Youtubekanaal dat dit doet. Kortom, knikkeren is weer helemaal terug.