Itinerario, het reisverslag dat Europa naar Azië bracht

Dat Nederland een rol speelde in de internationale scheepsvaartgeschiedenis is bekend. Er was één Nederlander wiens reisavonturen zó invloedrijk waren, dat ze de hele wereldgeschiedenis beïnvloedde. Het gaat om Jan Huygen van Lindschoten, wiens reisverslag Itinerario in heel Europa insloeg als een bom. Zonder dit boek, zouden de eeuwen van Europese kolonisatie er heel anders hebben uitgezien.

De Itineario (Spaans voor route) bestaat uit drie afzonderlijke delen en is opgedragen aan de Admiraliteiten van de Nederlandse gewesten. Na jaren in Portugese dienst had Huygen genoeg informatie verzameld op te kunnen schrijven. Na terugkomst in Nederland in 1592 begon hij direct met schrijven.

Over de Itinerario

Het was vooral het tweede deel dat een ware zeevaartrevolutie teweeg bracht. Deel één en drie geven een beschrijvingen van culturen, planten en volkeren van over de hele wereld. Het eerste deel beschrijft de gebieden die Huygen bezocht tijdens zijn jaren in Portugese dienst, voornamelijk Portugese gebieden in het huidige India. Het derde deel bestaat uit informatie en ervaringen van wetenschappers en kennissen van Huygen. Het gaat over delen van de Aziatische en Afrikaanse kust en zelfs over Amerika.

'' Indische hutte Lanthuysen en dorpen omtrent Goa''

Mee op expeditie

Het tweede deel werd uitgegeven in 1595, een jaar vóór de andere twee delen. Op deze manier kon de Nederlandse zeevaarder Cornelis de Houtman het boek meenemen op zijn expeditie naar het verre oosten in datzelfde jaar. Het boekdeel, Reys-Geschrift, geeft een beschrijving van de vaarroute, inclusief gunstige zeestromen en zeepassages.

De navigatie van de eeuwwisseling

De Itineario geeft een samenvatting van de kennis die de Portugese Indiëvaarders wanhopig geheim probeerden te houden. Sinds de vroege vijftiende eeuw hebben Portugese vaarders in kleine stappen geprobeerd om de route naar Indië te vinden. Dit was een moeizaam, langdurig proces. De vaarders moesten zoeken naar gunstige zeestromen, contacten leggen met Arabische handelaren en lagen soms wekenlang stil, wachtend op een gunstige wind. Alle ontdekkingen werden verzameld, om te worden toegepast in nieuwe reizen, op weg naar een verdere bestemming.

Huygen van Lindschoten, een berezen man

Huygen reisde in 1583 naar Gao, het voornaamste Portugese bolwerk in India. Jaren bracht hij hier door. Huygen las Portugese zeevaartboeken, sprak met zeelui en legde contacten met de wetenschappers van de Portugese zeevaartacademies. Tegelijkertijd ontdekte Huygen de zwaartepunten van Portugese dominantie in Azië. In zijn Itineario beschreef hij dan ook hoe deze vermeden moesten worden.

De posities van eilanden werden nauwkeurig genoteerd. Met een beschrijving van mensen en planten geeft Huygen aan of het koloniseren van bepaald gebied een verstandige optie is. Op deze wijze droeg Huygen zelfs bij aan de vroege botanische wetenschap.

'' Die fruyten die in Indien wassen [groeien] en seer lieffelick zijn om te eten als Mangos, Cajus, Iambos, Ianquas en Annanas...''

Significantie voor Europa

Huygen van Linschoten schreef het meest invloedrijke reisverslag van zijn tijd. Het Portugese monopolie was gebroken. Huygen verkocht zijn bevindingen liever dan dat hij het binnen Nederland hield. Binnen twee jaar werd het werk vertaald in het Engels, weer enige jaren later in het Frans, Duits en Latijn, de taal van de wetenschap.

Een kaart zegt meer dan duizend woorden

Het boek was voorzien van nauwkeurige kaarten. Deze maakten het boek nóg waardevoller. De kaarten werden getekend door de bekendste Nederlandse cartografen van de eeuwwisseling als Petrus Plancius en de gebroeders Van Langrens. De invoeging van de nieuwste informatie maakte deze kaarten tot de meest nauwkeurige van hun tijd. In latere edities van het boek werden de kaarten aangepast aan de nieuwe ontdekkingen, zodat het bij de tijd bleef.

Een reisverslag dat kolonisatie in gang zette

Wat waren de gevolgen van de publicatie? Het reisverslag vond gretig aftrek. Plotseling wist heel Europa over de Portugese Route naar Indië. De daaropvolgende jaren zullen verschillende Europese machten proberen Indië te bereiken en te koloniseren. De Engelse East-India Company werd opgericht in 1600, de Nederlandse Verenigde Oost-Indische Compagnie volgde twee jaar later. Hiermee was de basis gelegd van eeuwen van Europese dominantie in het verre oosten. De positie van Nederland als vooraanstaande maritieme natie was bevestigd.

Vergetelheid volgt de roem

De compagnieën creëerden een netwerk van handelsroutes. Er werden vanaf dit moment regelmatig ontdekkingsreizen georganiseerd. De kennis over het Oosten nam snel toe. Huygens kennis was snel achterhaald en na een korte periode van grote bekendheid verdween de naam van Jan Huygen van Linschoten uit de geschiedenisboeken. Ook in Nederland is Huygen niet heel bekend, ondanks zijn grote rol in de geschiedenis als grondlegger van de Gouden Eeuw.