Kabinetsformaties door de jaren heen

Uit de Nederlandse geschiedenis blijkt dat het formeren van een kabinet geen gemakkelijke opgave is. Met de formatieperiode van 2017 nog vers in het geheugen, die met 225 dagen de langste kabinetsformatie ooit was, blikken we terug op enkele opmerkelijke kabinetsformaties.

Ondanks de grondwetsherziening van 1848 hield koning Willem II tijdens zijn regeerperiode nog steeds een groot aandeel in het formeren van de nieuwe kabinetten, maar in de loop van de 19e eeuw veranderde dit tijdens het regentschap van koningin Emma. Het werd al snel duidelijk dat de Koning of Koningin een minister of een kabinet niet kon handhaven wanneer dat niet door het parlement werd aanvaard, daarom werd het regel dat die zich liet voorlichten door de vice-president van de Raad van State en de voorzitters van Eerste en Tweede Kamer. Vanaf 1905 liet koningin Wilhelmina zich naast de drie adviseurs ook voorlichten door enkele fractieleiders voordat er een kabinetsformatie plaatsvond.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Sinds 1945 is het zo dat de Koningin of Koning de voorzitters van alle Tweede-Kamerfracties ontvangt en van hen advies krijgt over de kabinetsformatie. Sinds 1971 worden deze adviezen ook openbaar gemaakt.

208 dagen lang formeren

De kabinetsformatie uit 1977 was de tot dan toe langdurigste uit de naoorlogse geschiedenis. Na de verkiezingen van 1977 kreeg Den Uyl de opdracht om de formatieprocedure in gang te zetten, met als doel een coalitie te vormen bestaande uit de PvdA, het CDA en D66. Het CDA en de PvdA maakten dit geen makkelijke opgave, er was sprake van veel onderling wantrouwen. Telkens werden er eisen gesteld waar een andere partij het niet mee eens was. De PvdA wilde onder andere de verkiezingswinst 'vertaald' zien in de coalitie en het CDA wilde juist gelijkwaardigheid in het kabinet.

Toen duidelijk werd dat de formatie niet ging lukken besloot informateur Van der Grinten van het CDA te onderzoeken of een coalitie tussen het CDA en de VVD tot de mogelijkheden behoorde. Ondanks dat zeven CDA Kamerleden het niet eens waren met het opgestelde programma besloten zij toch in te stemmen en werd het kabinet na een formatieperiode van 208 dagen eindelijk beëdigd.

Kabinetsformatie zonder de koning

De kabinetsformatie van Rutte II in 2012 staat met een formatieduur van slechts 47 dagen te boek als één van de snelste kabinetsformaties sinds de Tweede Wereldoorlog. De VVD en de PvdA kwamen als de grootste uit de bus, dus het was een klare zaak dat deze twee partijen ook zouden gaan regeren. Maar dat is niet het enige bijzondere aan deze kabinetsformatie.

Formaties in de Nederlandse politiek

Waar het staatshoofd voor 2012 nog betrokken werd bij het formatieproces, was dat tijdens de formatie van Rutte II niet meer het geval. Dit werd ook wel het ´nieuwe formeren´ genoemd. Voorzitter van de Tweede Kamer, Khadija Arib, weigerde mee te gaan in de wens van Piet Hein Donner en Ankie Broekers-Knol om de koning op drie vaste momenten te informeren. Volgens Arib hoorde het staatshoofd zo min mogelijk invloed te hebben op de formatie van een nieuw kabinet. Op 27 maart 2012 besloot de Tweede Kamer dan ook artikel 139a van het Reglement van Orde, het artikel dat gaat over formaties, aan te passen. Met deze wijziging nam de Tweede Kamer zelf het initiatief bij de formatie. De Tweede Kamer kreeg de taak om een informateur in te stellen en het staatshoofd werd hiermee uit het formatieproces gehaald.

Het kabinet-Rutte II was het allereerste kabinet dat door dit 'nieuwe formeren' gevormd werd, een nieuwe procedure die snel en soepel verliep.

De langste naoorlogse kabinetsformatie van 2017

De vorming van kabinet-Rutte III is op zijn minst moeizaam te noemen. Het proces duurde 225 dagen en is daarmee de langste formatie sinds de Tweede Wereldoorlog. De formatie draaide in eerste instantie om de vorming van een kabinet van de VVD, D66, het CDA en GroenLinks. Er werden twee pogingen gedaan om dit voor elkaar te krijgen, maar uiteindelijk concludeerde informateur Tjeenk Willinks dat dit niet ging lukken. Het grootste probleem: een geschil over het migratiebeleid.

100 dagen na de verkiezingen en na onderhandelingen met de PVV, SP en de PvdA werd dan ook besloten om de onderhandelingen te openen over een formatie met de VVD, D66, en het CDA, destijds ook wel het ´motorblok´ genoemd, en de ChristenUnie. Dit werd gedaan onder leiding van informateur Gerrit Zalm en met succes. 225 dagen na de verkiezingen was er eindelijk een kabinet gevormd met deze vier partijen en werden alle nieuwe bewindspersonen op 26 oktober beëdigd.

Kabinetsformatie van 2021

Hoe zal het de partijen dit jaar vergaan tijdens het formatieproces van het nieuwe kabinet? We kunnen alleen maar hopen dat het niet zo lang gaat duren als bij de vorige kabinetsformatie.