Liefde tussen vijanden

Er zijn vele verhalen en andere cultuuruitingen die gaan over een gedoemde of onmogelijke liefde. Door de gehele geschreven geschiedenis heen lijkt het een terugkerend thema. Shakespeare spreekt in misschien wel het bekendste verhaal in dit ‘genre’ – Romeo & Juliet – over star-crossed lovers. In verband met de themamaand Vriend & Vijand worden een aantal van dit soort verhalen uit verschillende culturen en tijden beschreven. Het gaat dan in het bijzonder om legenden en historische vertellingen waarin geliefden door vijandschap in de directe omgeving ten val komen.

Grote verscheidenheid

Er zijn dus verschillende oude en nieuwe verhalen over vijandschap en liefde die hun invloed in de cultuurgeschiedenis hebben gehad. Zo is er het verhaal van Paris en Helena uit de Ilias, het – waargebeurde, maar later uitvergrote – verhaal van Marcus Antonius en Cleopatra, de vroegmiddeleeuwse legende van Tristan en Isolde en het meer recente sprookje (en werkelijke verhaal) rond Pocahontas.

PARIS & HELENA

Het liefdesverhaal van Paris en Helena wordt beschreven in de Ilias, een vroeg-Grieks epos dat wordt toegeschreven aan de dichter Homerus. Het hoofdthema in dit epos is de wrok van Achilles. Het verhaal schetst hoe de grote strijder Achilles door onenigheid eerst niet deelneemt aan de oorlog van de Grieken tegen de Trojanen. Nadat een goede vriend door een Trojaanse koning is gedood, besluit hij toch mee te vechten. Een onderdeel van dit verhaal is de ‘liefdesgeschiedenis’ van Paris en Helena, die start bij het Parisoordeel.

Gouden appel

Tijdens een bruiloftsmaal op de Olympus was er tussen drie godinnen een hevige strijd ontstaan. De god van de tweedracht had namelijk een gouden appel met daarop de tekst ‘voor de schoonste’ op tafel gelegd. Aphrodite, Hera en Athene maakten aanspraak op deze appel, maar Zeus wilde niet kiezen wie de mooiste was. Hij liet het oordeel over aan Paris, de zoon van de Trojaanse koning Priamos. Alle drie de godinnen probeerden hem te verleiden door hem krijgsroem, wijsheid en landbezit te beloven. Uiteindelijk koos hij voor Aphrodite en gaf haar de appel. Zij beloofde hem namelijk de mooiste vrouw ter wereld, Helena (de vrouw van koning Menelaos van Sparta) te helpen veroveren.

Trojaanse Oorlog

Zo kwam het dat de prachtige, blonde Helena door Paris (met goddelijke hulp van Aphrodite) werd verleid terwijl haar gemaal, de koning van Sparta, een reis naar Kreta ondernam. Paris en Helena vluchtten, trouwden en keerden terug naar Troje. Toen Menelaos erachter kwam dat veel van zijn bezittingen en zijn vrouw door Paris waren meegenomen, riep hij alle koningen in Griekenland op ten strijde te trekken tegen Troje. Een tienjarige strijd volgde, de welbekende Trojaanse Oorlog. Uiteindelijk ging de stad in vlammen op, stierf Paris in de strijd en toonde Menelaos genade tegenover Helena. Hij nam haar mee terug naar zijn vaderland, waar ze samen nog lang leefden.

MARCUS ANTONIUS & CLEOPATRA

Marcus Antonius leefde in de eerste eeuw voor Christus (van 83 v. Chr – 30 v. Chr.) en was een belangrijk Romeins generaal die na de dood van Julius Caesar een officiële, politieke alliantie sloot met Octavianus en Lepidus, zij vormden het tweede triumviraat van de Romeinse Republiek. Octavianus (de latere Augustus) en Marcus Antonius hadden al snel verschillende disputen over de machtsverdeling.

In de ban van Cleopatra

Het grootste dispuut dat zou leiden tot de laatste burgeroorlog van de Republiek, ging over Cleopatra. Marcus Antonius had haar namelijk in het jaar 40 v. Chr. in het oosten naar zijn kasteel gelokt om haar loyaliteit te testen. Hij was toen ontzettend van haar in de ban geraakt, zo erg dat hij delen van zijn macht in handen gaf van Cleopatra en haar kind en de kinderen die ze samen kregen. Hij ging zich onder invloed van de machtsbeluste Cleopatra ook steeds meer gedragen naar oosterse, Egyptische gebruiken. Octavianus noemde hem een overloper en zag groot gevaar in deze oosterse machtsverbinding. Dit leidde tot een hevige burgeroorlog in 31 v. Chr. In de Zeeslag bij Actium leed het leger van Antonius een nederlaag, mede doordat de Egyptische schepen zich eerder terugtrokken.

Zelfmoord

Verschillende overleveringen verhalen daarna over de zelfmoord van de geliefden. Eén van deze overleveringen beschrijft het als volgt: Cleopatra hoorde dat Antonius woedend op haar was en haar de schuld gaf van de nederlaag bij Actium. Daarop sloot ze uit angst voor hem zich op in haar graftombe en liet boodschappers aan Antonius overbrengen dat ze dood was. Toen Antonius dit hoorde, liet hij zich in zijn zwaard vallen en wilde zelfmoord plegen om bij zijn geliefde in het hiernamaals te zijn. Zwaargewond was hij, maar nog niet dood, toen hij hoorde dat het gerucht niet waar was. Hij werd naar Cleopatra’s graftombe gebracht en stierf uiteindelijk in haar armen. Zij pleegde vervolgens – voordat Octavianus haar volledig in zijn macht zou hebben – zelfmoord.

Shakespeare’s bewerking

In 1609 bewerkt Shakespeare de losse legenden en vage overleveringen tot een indrukwekkende tragedie, Anthony and Cleopatra, wat een doorslaand succes bleek. Nog steeds spreekt de figuur van Cleopatra en het verhaal rond de twee machtsbeluste geliefden tot de verbeelding, bewijzen de talloze verfilmingen van het verhaal.

TRISTAN & ISOLDE

Het is een legende die waarschijnlijk teruggaat tot de 7e of 8e eeuw. Over de oorsprong van het verhaal zijn wetenschappers het niet eens, toch oppert een groot gedeelte van de wetenschappers dat het oorspronkelijk een Keltisch verhaal is, terwijl een kleine groep beweert dat het van Perzische oorsprongis. In de Middeleeuwen werd het verhaal opgenomen en aangepast aan de hoofse literatuur, waardoor de legende in talloze bewerkingen door heel Europa bekend werd.

Verschillende bewerkingen

Er bestonden in de Middeleeuwen verschillende hoofse en volkse bewerkingen van het verhaal. De hoofse bewerkingen richtten zich meer op dramatische beschrijvingen, terwijl de volkse bewerkingen meer feitelijk waren, maar ook heftiger en directer qua emoties zoals woede. Voor de onderstaande beschrijving van de legende is de bewerking van de twaalfde eeuwse, Duitse (hoofse) schrijver Gottfried von Strassburg gebruikt.

Afkomst

De ouders van Tristan, Blanchefleur (de zus van koning Mark) en Rivalin, overlijden vlak na zijn geboorte en Tristan groeit op in Parmenie (fictief land, gesitueerd naast Bretagne) bij de vertrouweling van zijn vader, zonder van zijn afkomst te weten. Door een ontvoering tijdens de jacht, komt Tristan na omzwervingen op het hof van koning Mark van Cornwall terecht, waar hij vervolgens tot ridder wordt geslagen.

Gevecht met Morold

Cornwall moet jaarlijks cijns aan Ierland betalen, maar eens in de vier jaar moet Cornwall dertig van zijn zonen overdragen aan Ierland om de vrede te behouden. Weigeren mag Cornwall niet, tenzij één van de mannen van koning Mark wil vechten tegen de Ierse vechtkampioen Morold. Niemand durft, maar Tristan besluit het gevecht aan te gaan. Hij wordt geraakt in zijn zij door het giftige zwaard van zijn tegenstander maar weet Morold alsnog te doden. Alleen de koningin van Ierland weet van een tegengif, hoorde Tristan al van zijn vijand, dus reist hij vermomd als minstreel met zijn harp naar het Ierse hof, waar hij door de koningin wordt genezen.

Tristan de drakendoder

Als hij genezen is, wordt hij aangewezen als leraar van de mooie prinses Isolde. Toch besluit hij na verloop van tijd terug te keren naar Cornwall, waar hij Mark vertelt over Isolde. Door andere ridders aangemoedigd, besluit Mark dat hij Isolde als vrouw wil en Tristan reist opnieuw naar het vijandelijke Ierland om naar de hand van Isolde te dingen voor Mark. Ierland wordt geteisterd door aanvallen van een draak, en de koning belooft de hand van dochter Isolde aan de persoon die de draak kan doden. Tristan, vermomd als handelaar, doodt vervolgens de draak en weet uiteindelijk de hand van Isolde te winnen voor koning Mark. Daarnaast bedingt hij een vredesovereenkomst tussen Cornwall en Ierland.

Liefdeselixer

Op de terugreis naar Cornwall schenkt een bediende in de veronderstelling dat het wijn is, per ongeluk een liefdeselixer aan Isolde en Tristan, die eigenlijk bedoeld was voor Mark en Isolde. Ze worden overspoeld door liefde en passie voor elkaar en hoewel Isolde en Mark trouwen, blijven Tristan en Isolde elkaar heimelijk ontmoeten. Marjodoc, een belangrijk man aan het hof van Mark, komt achter dit verraad en probeert via vele listen Tristan en Isolde in de val te laten lopen. Telkens worden ze op het nippertje niet betrapt; een list met gestrooide bloemen om het bed, een godsoordeel voor Isolde en verschillende achtervolgingen leiden voor Marjodoc niet tot het gewenste resultaat.

Op de vlucht

Toch betrapt uiteindelijk koning Mark de geliefden slapend in elkaars armen in de tuin. Tristan vlucht terug naar Parmenie, waar hij jaren later trouwt met Isolde met de Blanke Handen. Toch mist hij de andere Isolde zo, dat hij nog drie keer vermomd terugkeert naar Cornwall om even bij Isolde te zijn. Als hij bij een gevecht in Bretagne gewond raakt door een giftige speer, roept hij de hulp van Isolde in. Uiteindelijk komt Isolde (door een jaloerse list van Isolde met de Blanke Handen) te laat. Tristan sterft en Isolde sterft vervolgens van verdriet.

JOHN SMITH & POCAHONTAS

Het verhaal van Pocahontas en John Smith vindt zijn oorsprong in de reisverslagen van de kolonist John Smith, die expedities door Virginia ondernam in het begin van de zeventiende eeuw. In één van zijn reisverslagen vertelt John over Powhatan indianen die hem tijdens een verkenningstocht in 1608 gevangennamen. Pocahontas (toen 10 of 11 jaar oud), de dochter van het stamhoofd, voorkwam dat haar vader John Smith doodde. Dit verhaal van Smith werd later door velen in twijfel getrokken, maar wel is bekend dat Pocahontas Smith’s kolonie Jamestown soms bezocht en voedsel bracht en met de kinderen speelde.

Disneyfication

Het verhaal van John Smith en Pocahontas is naarmate de tijd vorderde geromantiseerd en geïdealiseerd, met als toppunt de verfilming van hun sprookje door Disney in 1995. Hierin wordt Pocahontas als een indianenprinses neergezet, die weigert met indiaan Kocoum te trouwen, die om haar hand had gevraagd. John Smith is met een groep afgereisd naar Virginia om een kolonie te stichten en verkent de omgeving. John en Pocahontas ontmoeten elkaar en worden verliefd, terwijl de indianen en kolonisten vijandig tegenover elkaar staan.

Uiteindelijk neemt John de schuld van de dood van de krijger Kocoum op zich en dreigt hij door de indianenstam te worden vermoord. Hier steekt Pocahontas een stokje voor en de indianen en kolonisten sluiten vrede. Smith is nog wel gewond geraakt in een beschermingspoging van het stamhoofd tegen één van zijn eigen mensen en moet terugkeren naar Engeland. Pocahontas en John nemen noodgedwongen afscheid.

Gijzeling

Hoewel een verzonnen verhaal, heeft het een paar kleine overeenkomsten met hoe haar eigen leven verliep. Volgens overleveringen trouwde Pocahontas namelijk rond 1610 met de krijger Kocoum. Twee jaar later werd ze door een aantal kolonisten uit Jamestown gegijzeld, ze wilden haar ruilen voor een aantal kolonisten die door haar stam waren gegijzeld. In deze tijd werd ze gedoopt, kreeg de nam Rebecca en leerde Engels. In 1614 trouwde ze vervolgens met John Rolfe, één van de drijvende krachten achter de tabaksplantage in Virginia. Door dit huwelijk was het een aantal jaren rustiger tussen de indianenstammen en de kolonisten.

Naar het Engelse hof

In 1616 reist het echtpaar Rolfe af naar Engeland, naar het hof van James I. Ze was er een grote bezienswaardigheid, het eerste ‘levende product’ uit de Nieuwe Wereld. Alhoewel ze besloten snel terug te keren naar Amerika, stierf Pocahontas voortijdig in Engeland aan de gevolgen van tubercolose of longontsteking.

Geschiedenis Magazine heeft een Maand van de Geschiedenis-special, die vanaf 10 oktober te koop is. Kijk hier