Nu te bezichtigen: Indische inlanders en Surinaamsche inboorlingen!

1 mei 1883: koning Willem III opent de Wereldtentoonstelling in Amsterdam, op het Museumplein. Onder andere inheemse bewoners uit Nederlands-Indië en Surinamers worden er tentoongesteld. Eind negentiende eeuw en begin twintigste eeuw is het razend populair – het tentoonstellen van andere, vreemde culturen en volkeren op de Wereldtentoonstellingen.

Pronken met vooruitgang

In 1851 werd de allereerste Wereldtentoonstelling georganiseerd. Op deze tentoonstellingen exposeerden westerse landen hun nieuwste ontwikkelingen. De tentoonstellingen waren ongekend populair: miljoenen mensen kwamen op deze Wereldtentoonstellingen af.

Het tentoonstellen van mensen

Na verloop van tijd werden echter niet alleen technologische ontwikkelingen en producten tentoongesteld, ook andere culturen en volkeren werden 'geëxposeerd'. Koloniën werden op de tentoonstellingen vertegenwoordigd door middel van producten en koopwaar. De organisatoren waren echter van mening dat er koloniale afdelingen moesten komen waar ‘exotische’ mensen tentoongesteld konden worden. Op verschillende nationale en internationale tentoonstellingen in Europa werd dit een populair fenomeen.

De Nederlandse tentoonstelling

Zo ook op de Internationale Koloniale en Uitvoerhandel Tentoonstelling in 1883. Op initiatief van de Fransman Edouard Agnostini werd deze tentoonstelling in Nederland georganiseerd. Verschillende subsidies van de Nederlandse overheid moesten deze tentoonstelling mogelijk maken. Ook de Indische regering deed een duit in het zakje: zij besteedden 100 000 gulden om de inzendingen uit Nederlands-Indië te kunnen bekostigen.

Een bijdrage uit de koloniën

Op de tentoonstelling in Amsterdam kon een koloniaal aspect niet achterwege blijven. Verantwoordelijk voor het transport van allerlei koloniale goederen was ontdekkingsreiziger en civiel ingenieur Daniel Veth. In 1882 verbleef Veth in Nederlands-Indië waar hij van de overheid voor het transport van waren naar de Wereldtentoonstelling moest zorgen. Veth kwam daar op het idee om tijdens de expositie in hartje Amsterdam een 'echte' Indische kampong na te bouwen. Zo konden mensen met eigen ogen zien hoe de inheemse bevolking ‘echt’ leefde.

Een nagebouwd Javaans dorp

Zo gezegd, zo gedaan. In 1883 was er op de Wereldtentoonstelling een kampong te zien waarin 38 mensen uit Nederlands-Indië tijdelijk leefden. De kampong op het Museumplein bestond uit huizen die nagebouwd waren in uiteenlopende stijlen vanuit verschillende plekken in Nederlands-Indië. Het leven van de ‘inlander’ werd in de kampong nagebootst. Javanen demonstreerden bijvoorbeeld hoe zij buffels gebruikten in de landbouw. Ook werd er gamelanmuziek gemaakt.

Surinaamse ‘inboorlingen’

Niet alleen bewoners van Nederlands-Indië werden ‘tentoongesteld’. Ook een groep van 28 inwoners van Suriname werd geëxposeerd in 1883. De groep bestond uit Creolen, Indianen, Marrons en een Hindoestaanse. Zij verbleven in een ‘Indianenhut’, een ‘Boschnegerhut’ en een ‘Plantagehut’. Op het terrein in Amsterdam stond een tent waarin deze ‘Surinaamsche inboorlingen’ tentoongesteld werden.

Sensatielust of oprechte bedoelingen?

Door de tentoonstellingscatalogus werden de tentoongestelde Surinamers als ‘wilden’ beschreven. Ze werden bovendien afgeschilderd als jaloers en lui. Vanachter hekken konden de bezoekers van de tentoonstelling de groep bezichtigen. Bezoekers probeerden soms zelfs de donkere huid van de tentoongestelde bewoners aan de raken: voor veel Nederlanders was het de eerste keer dat zij mensen met een donkere huidskleur zagen. Ook trok de tentoonstelling antropologen uit binnen- en buitenland aan die onderzoek wilden doen naar deze ‘vreemde’ volkeren. De beweegredenen achter de tentoonstellingen leken echter tamelijk onschuldig. Particulieren wilden via het tentoonstellen van de inheemse bevolking meer begrip kweken voor de manier waarop de West-Indiërs leefden. Ook wilden zij antropologen studiemateriaal bieden.

Niet de enige tentoonstelling

De tentoonstelling in 1883 was niet de enige keer dat de belangstelling voor ‘exotische’ volkeren via een tentoonstelling geuit werd en men een soort ‘mensen-dierentuin’ kon bezoeken. Zo werd op de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid in 1898 weer een Javaanse kampong nagebouwd. In 1906 werd in het Paleis voor Volksvlijt in Amsterdam bovendien een heel Marokkaans dorp tentoongesteld. Zelfs jaren later was het fenomeen nog niet verdwenen: in 1928 werd er tijdens de Olympische Spelen in Rotterdam een ‘negerdorp’ ingericht waar Senegalezen verbleven.

Het Congolese ‘bezit’ van koning Leopold II

Het tentoonstellen van mensen ging af en toe gepaard met tragische gebeurtenissen. Zo overleden er in 1897 zeven van de tweehonderd Congolezen tijdens de Wereldtentoonstelling in Brussel. De zeven Congolezen kwamen in een massagraf terecht. Toch zorgde dit voor weinig protest. Koning Leopold II was zelfs van mening dat Congo en zijn inwoners zijn bezit waren: hij mocht daarmee doen wat hij wilde.

Het tragische leven van Saartjie Baartman

Een ander tragisch voorbeeld is die van de 20-jarige Zuid-Afrikaanse Khoisan-vrouw Saartjie Baartman, die ook wel ‘Hottentot-Venus’ genoemd werd. Saartjie ging in op het aanbod zich te laten tentoonstellen in Londen. In de Engelse hoofdstad werd Saartjie op een podium in een kooi tentoongesteld waar ze kunstjes moest doen. Er werd zelfs aangemoedigd om haar aan te raken. Na een aantal jaar werd Saartjie aan een Franse dierenhandelaar verkocht, die nog vernederendere voorstellingen met Saartjie deed. Ze belandde na haar optredens in de prostitutie en stierf op 26-jarige leeftijd in Parijs .

De Wereldtentoonstelling van 2015

Ook nu nog vinden er Wereldtentoonstellingen plaats. Het tentoonstellen van mensen gebeurt echter niet meer. Van 1 mei tot en met 31 oktober 2015 vond de meest recente tentoonstelling plaats in Milaan en was met name gericht op het op een veilige en duurzame manier produceren voldoende voedsel voor de gehele wereldbevolking. Naast 145 landen werden de Verenigde Naties, de EU en het CERN er vertegenwoordigd.