Ontstaan van het magnetische kompas

Sinds de uitvinding van satellietnavigatie en Google Maps is het kompas in onbruik geraakt. Toch was deze uitvinding eeuwenlang onmisbaar voor de navigatie ter land, ter zee en in de lucht. Het kompas wordt vaak onterecht bestempeld als een Europese uitvinding. In werkelijkheid hebben we dit navigatiehulpmiddel te danken aan de Chinezen, die al ver voor onze jaartelling een kompas gebruikten.

De eerste werkende kompassen ontstonden in China in de zogenaamde Periode van de Strijdende Staten (475-221 voor Christus). Op een vlakke plaat werd een kleine kompasnaald in de vorm van een lepel gelegd. De punt van deze kompaslepel werd gemaakt van magnetisch erts. Deze eerste kompassen werden Zhĭ nán zhēn (Si-Nan) genoemd, wat als ‘zuiden aanwijzers’ vertaald kan worden. Ze werden vooral gebruikt door Feng Shui-meesters bij hun omgevingswetenschap. Zij geloofden dat de kompasrichting invloed had op geluk en succes in het leven.

Militaire toepassing

Een andere vroege vorm van het magnetische kompas komt eveneens uit China. Tijdens de Song dynastie (960-1129) werd er een kompas uitgevonden in de vorm van een vis. Deze vis was gemaakt van hout en had een magnetisch gedeelte. Het voorwerp kon in een emmer water worden gelegd, bleef drijven en wees met het magnetische deel richting het zuiden. Er zijn soortgelijke kompassen bekend in de vorm van een schildpad. Deze kompassen werden voor het eerst ook in het leger gebruikt, waar ze de soldaten een grote dienst bewezen door hen de weg te wijzen en ervoor te zorgen dat ze niet verdwaalden.

Navigatie op zee

In dezelfde periode ontwikkelde de Chinese geleerde Shen Kuo (1031-1095) een kompas met een magnetische kompasnaald dat geschikt was voor navigatie op zee. Zijn kompas was vooral een verbetering van de bestaande modellen. Shen Kuo richtte zich voornamelijk op het ontwikkelen van nieuwe methodes om navigatie accurater te kunnen maken. Hij gebruikte als eerste het idee van het ‘echte noorden’. Deze kompassen leidden tot een enorme toename van intercontinentale ontdekkingsreizen. De zeeroutes die tijdens deze tochten ontdekt werden kregen de naam Zhēn lù, wat vrij vertaald ‘naalden routes’ betekent. Het Chinese boek ‘Ping-zhou Ke Tan’ (Tafelgesprekken van Ping Zhou) uit 1117 maakte ook melding van het maritiem gebruik van een kompas.

Tovenarij

Vermoedelijk is de kennis over het kompas via handelsnetwerken en via contact met de Arabische wereld uiteindelijk ook in Europa terechtgekomen. In het begin voelden veel Europese zeelieden niet veel voor deze nieuwe techniek, het leek meer iets voor tovenaars dan voor serieuze zeelui. De oudste Europese vermelding van een kompas stamt uit ongeveer 1190. De Engelse wetenschapper Alexander Neckham beschreef hoe een magnetische kompasnaald handig kon zijn voor de zeevaart. Een andere vroege Europese bron over het kompas stamt uit 1269. In ‘Epistola de Magnete’ gaat de Franse wetenschapper Petrus Peregrinus in op mogelijke praktische toepassingen van de kompasnaald. Tegen het einde van de 13e eeuw werd het kompas verder ontwikkeld en langzamerhand steeds vaker ingezet in de scheepvaart.

Droogkompas

Het zogenaamde droogkompas was een volgende stap in de gebruiksvriendelijkheid van het kompas, dat nu niet meer in een emmer water hoefde te liggen. Rond 1300 verspreidde deze techniek zich door Europa. Dit kompas bestond uit een kompasnaald op een punt, die vrij kon ronddraaien en voorzien was van een windroos. Zo kon ook afgelezen worden in welke windrichting een schip voer. Dit werd geplaatst in een klein doosje, dat in lijn met de kiel van het schip vastgemaakt werd. Zo werd de nauwkeurigheid van het kompas minder beïnvloed door de ruwe bewegingen van het schip.

Ontdekkingsreizen

De praktische bruikbaarheid en de betrouwbaarheid van het kompas werden door de eeuwen heen sterk verbeterd. Er bestaan theorieën die veronderstellen dat de perfectionering van navigatiehulpmiddelen als het kompas het mogelijk maakten dat er vanaf de 15e eeuw enorm veel succesvolle ontdekkingsreizen hebben plaatsgevonden. Daartegenover staan de historici die zeggen dat het andersom werkte, en dat de ontdekkingsreizen juist hebben gezorgd voor een grote behoefte aan goede en nauwkeurige navigatiehulpmiddelen. Dit zou juist de ontwikkeling van apparaten als het kompas aangewakkerd hebben.