Op zoek naar een eenheidsvloot: geschiedenis van de Koninklijke Marine

Overzeese handel bracht de Nederlanders naar verre kusten. Handel met het Oostzeegebied en de Levant vroegen om een sterke vloot van handelsschepen. Intercontinentale handel vroeg om meer: Nederlandse Compagnieën beschikten over bewapende vloten om piraten en rivaliserende handelaren te bestrijden en de vooraanstaande positie van Nederlandse handel te onderstrepen.

Indrukwekkende geschiedenis

Dicht bij huis moest de handel ook beschermd worden. Het lot van de handelsvloot werd hier ingeruild voor het lot van het vaderland. De marine moest Nederlandse soevereiniteit, haar handelsbelangen en haar voorspoed beschermen, wanneer nodig met geweld. De niet te onderschatten rol van handel voor de Nederlanden vormde dan ook veelal de aanleiding tot oorlog. Een indrukwekkende geschiedenis van de Nederlandse marine is het resultaat.

Een vloot voor de Nederlanden

Het predicaat ‘koninklijk’ stamt uit de negentiende eeuw. Een verenigde marine als vertegenwoordiger van Nederlandse belangen op zee is al veel ouder. De oprichting van een gezamenlijke admiraliteit in de Bourgondische Nederlanden in de vijftiende eeuw wordt veelal aangenomen als de geboorte van de Koninklijke Marine. Het ging hier om een kleinschalige vloot ter verdediging van Nederlandse vissers en handelaars.

Het hoogtepunt

De grootste bekendheid verwierven de Nederlandse admiraliteiten als ‘Staatse Vloot’ in de zeventiende en de achttiende eeuw. De vloot werd aangestuurd door de Staten-Generaal namens de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en beheerste de zeeën op het hoogtepunt van de Nederlandse zeemacht. In de Gouden Eeuw stond er dan ook veel op het spel, meerdere handelsoorlogen met Groot-Brittannië en Frankrijk werden ternauwernood gewonnen.

Neergang in de achttiende eeuw

Het verval van de Nederlandse macht viel samen met de neergang van de haar vloot. Geen grote zeeoorlogen werden uitgevochten in de eerste helft van de achttiende eeuw. De vloot verloor haar prestige. De laatste helft van de eeuw ondervond ze de consequenties: een slecht voorbereide vloot werd vernietigend verslagen door de Britten in de Vierde Engelse Oorlog (1780-1784).

Bataafse Omwenteling

Het roemloze einde van de Staatse Vloot was een gevolg van de Bataafse Omwenteling. Druk van de Britse marine en de Oranjegezinden dwong de vloot zich over te geven. De nieuwe Bataafse Republiek verloor zodoende een groot deel van haar vloot. Na de rampzalige zeeslag bij Camperduin (1797) was de vloot tandeloos. Wel werd besloten dat de bestaande admiraliteiten samengevoegd zouden worden in één enkel orgaan, dit is de oorsprong van de Nederlandse marine zoals we die tegenwoordig kennen. De nieuwe eenheidsmarine zou gedurende de Franse tijd geen noemenswaardige rol meer spelen.

Nieuwe eeuw, nieuw koninkrijk, nieuwe marine

Bij de geboorte van het nieuwe koninkrijk der Nederlanden in 1813 hoorde ook een nieuwe vloot. De “Koninklijke Zeemacht’ zou Nederland beschermen in al haar gebiedsdelen. Het kreeg de verantwoordelijkheid over de gebieden die eerst toebehoorden aan de oude handelscompagnieën. De marine was onderverdeeld in twee onderdelen, waarvan één deel de bescherming van Nederland voor zijn rekening nam en de ander probeerde de positie in de Aziatische koloniën te beschermen. Gedurende de negentiende eeuw was het grootste deel van de vloot actief in Nederlands-Indië.

Koloniale Marine

Nederlandse dominantie in het oosterse eilandenrijk moest immers met harde hand behouden worden. De Koloniale Marine speelde een grote rol in het afdwingen van Nederlandse overheersing. Verscheidene strafexpedities maakten de marine onmisbaar. Het vervoer en de bevoorrading van verschillende eilandjes was niet mogelijk zonder de marine. De afgezonderde Gouvernementsmarine legde zich toe op taken van civiele aard. Het trad op als politie en probeerde smokkel tegen te gaan. Verbeterde communicatie en de opening van het Suezkanaal maakten het mogelijk Nederlands-Indië sneller te bereiken, als gevolg kregen de activiteiten van de vloot een nieuwe impuls.

Pantserschepen & stoomboten

Ook in Europa bleef de marine nadrukkelijk aanwezig. Nederlandse kanoneerboten speelden een actieve rol in een strafexpeditie tegen Algiers in 1816 en ook bij de Belgische Omwenteling van 1830 was de vloot actief. In dezelfde tijd stelde technologische innovatie de Nederlanders in staat om de vloot te moderniseren. Bepantserde schepen vervingen de houten schepen, stoomschepen stelden de vloot in staat om sneller de wereldzeeën te bevaren.

De vloot moet groter

Na de Eerste Wereldoorlog heerste er het besef van kwetsbaarheid. Verscheidene politici wensten een uitbreiding van de vloot. Japan was als nieuwe regionale grootmacht een gevaar voor de Nederlandse koloniën en de ongemakkelijke neutraliteit wakkerde een verdere wens tot een sterkere vloot aan. Met een krappe minderheid werd een voorstel tot uitbreiding van de begroting verworpen.

De laatste krachtmeting

De gevolgen zouden blijken in de Tweede Wereldoorlog, toen de Nederlandse marine het onderspit dolf in haar grootste krachtmeting. In Azië werd de geallieerde vloot onder leiding van de Nederlandse Karel Doorman verpletterend verslagen. In Europa slaagde de Nederlandse marine er niet in om een grote rol te spelen in het stoppen van de Duitse opmars. Veel boten vluchtten naar Groot-Brittannië en slaagden erin om hun bijdrage te leveren aan de strijd en de bevrijding als onderdeel van de geallieerde vloot.

De vloot moet nóg groter

Tijdens de eerste jaren van de Koude Oorlog waren mensen overtuigd van de noodzaak voor een sterke vloot. Het aantal marineschepen nam sterk toe en er werd geprobeerd bij te blijven in de internationale wapenwedloop. In de Tweede Wereldoorlog hadden de Nederlanders een waardevolle les geleerd over het hebben van een luchtmacht op zee, dus werd de vloot uitgebreid met het eerste (en enige) volwaardige vliegdekschip. Dit schip, de Karel Doorman, zou twintig jaar varen.

Koude oorlogsjaren

Tot aan de jaren zeventig speelde de marine een actieve rol op het wereldtoneel. De vloot was aanwezig bij de onafhankelijkheid van Indonesië en ondernam actie tijdens de crisis van Nieuw-Guinea in 1962. Tien jaar later sloeg Nederland een andere richting in; vanaf dit moment werd er op de vloot bezuinigd. Vanaf dit jaar zou de vloot dan ook sterk in omvang afnemen. Wel was er ruimte voor vernieuwing, duikboten werden in gebruik genomen en schepen werden innovatiever. Na de Koude Oorlog werd de marine als enkele speler losgelaten. De Nederlandse marine zou meer en meer op gaan treden in groepsverband en voert tegenwoordig taken uit voor onder andere de VN en de NAVO.

Nog altijd actief

De Koninklijke Marine is niet zo groot en machtig als het ooit was. Desalniettemin blijft de Nederlandse vloot een rol spelen in deze wereld. De marine draagt bij op missies tegen piraten in Somalië en bevoorraadt het nog altijd de Nederlandse militairen in oorlogsgebied. Daarnaast verdedigt de marine nog altijd de Nederlandse grenzen, zowel in Europa als in de Caraïbische Zee. De marine is zeker niet afgeschreven, het is enkel actiever geworden in een nieuwe eenheid.