Opkomst en ondergang van de Nederlandse kermis

Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed vindt dat de Kermis cultureel erfgoed moet worden. De kermis zou namelijk tot een van de oudste feesten van Nederland behoren, ‘met middeleeuwse wortels’. De kermis was oorspronkelijk een katholiek feest in de vorm van een jaarmarkt, dat plaats vond ter ere van de wijdingsdag van de parochiekerk van een plaats.

De jaarmarkt was in de middeleeuwen het moment waarop gelovigen samen kwamen ter verering van de patroonheilige of de kerk van de betreffende plaats. Tijdens de jaarmarkt werd een speciale kerkmis gehouden, een woord dat later verbasterde in ‘kermis’. Daarnaast was het ook een dag van vermaak. Vaak vonden er optredens plaats van bijvoorbeeld toneelspelers en zang- en muziekgroepen. Bovendien bracht de kermis handel met zich mee, waardoor mensen er van alles konden kopen. Eeuwenlang werd de kermis bezocht door mensen uit alle sociale klassen.

Volksfeest

Gaandeweg kregen de kermissen een steeds uitbundiger karakter en werd het steeds meer een volksfeest. In de steden verloor de kermis langzaam maar zeker zijn religieuze karakter. Vanaf het einde van de Middeleeuwen trokken daarom steeds meer mensen uit de kerkelijke elite zich terug uit de volkscultuur waar tevens de kermis onderdeel van uitmaakte. In kleinere dorpjes bleef de link met de katholieke kerk nog lang aanwezig.

Leestip

Cultuurgeschiedenis van Nederland

€ 34.95

Rariteitenshow in 1935. Bron: Nationaal Archief

Bewondering van het vreemde

Vanaf de 17e en 18e eeuw werd het theater op kermissen steeds belangrijker. Rondreizende toneelgezelschappen brachten vaak exotische dieren met zich mee zoals slangen, apen en allerlei soorten vogels. Een andere vorm van vermaak waren de tentoonstellingen van mensen van buitengewoon postuur, zoals bijvoorbeeld lilliputters, vrouwen met baarden of bijzonder sterke mannen. Ook dieren met lichamelijke afwijkingen trokken veel publiek, zoals koeien met twee hoofden of varkens met één oog. Het kermisvermaak bestond vooral nog uit kijken en het bewonderen van het ongewone. Daarnaast waren er zogeheten kwakzalvers die er hun handelswaar verkochten, vaak van zeer slechte kwaliteit.

Afschaffing van de kermis

Omdat er op kermissen altijd veel werd gedronken en regelmatig vechtpartijen uibraken werd de kermis vanaf de 18e steeds meer gezien als onzedelijk, woest en onbeschaafd. In de 19e en begin 20e eeuw werd de kermis dan ook in veel gemeenten afgeschaft. Pas na de Tweede Wereldoorlog kwamen de kermissen weer in groten getale terug.

Het oude kermisvermaak van vóór de Tweede Wereldoorlog kent tegenwoordig nog enkele overblijfselen, waaronder bijvoorbeeld de poppenkast met Jan Klaassen. Volgens Ineke Strouken van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed dienen de kermissen beschermd te worden. De kermis kan niet slechts afgedaan worden als “een plaats van geldverkwisting, dronkenschap en vechtpartijen”, aldus Strouken.