Stinsen & states in Friesland

Door het Friese landschap staan her en der grote stenen landhuizen. Deze ‘states’ en ‘stinsen’ zijn vaak omgeven door mooie en uitbundige tuinen en parken. ‘Stins’ is het Friese woord voor ‘stenen huis’. Deze karakteristieke Friese bouwwerken stammen vaak uit de Middeleeuwen. De stinsen, waarvan er in Friesland meer dan 120 zijn, vertellen het interessante verleden van de Friese adel.

Torenstinsen: verdedigende bouwwerken

Rond 1300 begon de bouw van veel stinsen door adellijke Friese families. In deze tijd werd steen voor het eerst als bouwmateriaal gebruikt in Friesland. Steen was erg kostbaar, en kon alleen door de rijkste families gebruikt worden. Adellijke families bouwden stevige stenen gebouwen waarin zij zich konden verschansen tegen plunderaars en belegeraars. De eerste stinsen waren dan ook versterkte torens, of ‘torenstinsen’. De enige manier waarop je zo’n torenstins binnen kon komen was met een trap. Wanneer iedereen veilig in de stins geklommen was, werd de trap weggehaald zodat de vijand niet binnen kon komen. Deze stinsen stonden op een terp of wierde en vaak lag er een gracht om de stins ter bescherming van de bewoners.

De Schierstins in Veenwouden

De Schierstins

Eén van de enige bewaarde Friese torenstinsen uit de Middeleeuwen is de Schierstins in Veenwouden. Het oudste gevonden bewijs van het bestaan van deze torenstins stamt uit 1439. In een stuk perkament uit deze tijd wordt over de ‘Schira Monnika Huse’ gesproken. De Schierstins is vernoemd naar de monniken van het klooster Claerkamp bij Ritsumageest. Deze monniken droegen wijde grijze pijen, ‘schiere’ pijen (schier=grijs). Tegen 1814 waren er tegen de toren aan een zomerhuis en paardenstalling gebouwd. Ook stond er een boomgaard naast en was de stins omgeven door een tuin. In 1906 is de toren gerestaureerd en tot 1960 werd de Schierstins gebruikt als postkantoor. In de jaren zestig werd de Schierstins opengesteld als museum en trouwzaal. Nu dient ze als cultureel centrum.

Wonen in een zaalstins

In de 14e en 15e eeuw werden stinsen ook voor bewoning gebruikt. De stinsen werden dan uitgebreid met vensters en haardplaatsen. Ook werden nieuwe stinsen gebouwd die bewoond konden worden. Deze ‘zaalstinsen’ waren langwerpig en hadden vaak een grote en een kleine zaal. In het begin hadden de zaalstinsen net als de torenstinsen een verdedigende functie, maar in de loop van de tijd ging deze functie verloren. In de 15e eeuw werden er steeds betere vuurwapens gemaakt. Bovendien kwam er in de 16e eeuw centraal gezag. Bescherming door middel van een stevig stenen huis was hierom overbodig geworden.

De Allema State in Oudewoude

Allema State

De Allema State in Oudwoude is zo’n overgebleven zaalstins. Waarschijnlijk is deze stins in de 15e eeuw ontstaan. Deze stins is mogelijk gesticht door Redmer heer Allema, die rond 1495 kastelein of stedehouder van Oostbroeksterland was. Tot aan de 18e eeuw is deze stins bewoond door leden van de familie Allema. Hoewel in het voorhuis nog goed te zien is dat het gebouw ooit een verdedigende functie had, is het huis jarenlang als boerenbedrijf in gebruik genomen. Enkele eeuwen na de bouw van de zaalstins werd er een schuur achter het huis gebouwd. Nu dient de zaalstins als woonkamer van een woonboerderij.

De kastelen van de Friese adel

Nadat de zaalstinsen hun verdedigende functie verloren hadden, zijn veel stinsen afgebroken. Er werd een nieuwe soort ‘stins’ gebouwd: de state. Sommige stinsen werden omgebouwd tot states. States waren grote, comfortabele woonhuizen. Deze states hadden vaak stenen poorten die over de grachten vielen, traptorens, grote vensters en hoge schoonstenen. De states waren soms echte kleine kastelen.

De Crackstate in Heerenveen

Crackstate

Hypolitus Roelofs Crack bouwde rond 1600 een huis in Heerenveen op de plaats waar nu de Crackstate staat. Dit huis werd later gesloopt en in 1647 bouwde zijn neef Johannes Crack er een nieuw woonhuis. De ontwerper was Willem de Keyser, zoon van Amsterdams architect Hendrik de Keyser. In de voorgevel van het huis zijn dan ook Amsterdamse invloeden terug te zien. Tot 1933 was de Crackstate een woonhuis; daarna kwam het huis in handen van de overheid, en werd het als rechtbank en ‘Huize van Arrest’ in gebruik genomen. Later werd dan ook een aparte gevangenis achter de state gebouwd.

Een state als gevangenis

In de Tweede Wereldoorlog werd deze gevangenis gebruikt om met name verzetsstrijders en onderduikers gevangen te zetten en te mishandelen. In de jaren 90 is ter nagedachtenis aan de slachtoffers die in de gevangenis bij de Crackstate zaten een monument geplaatst. Nu is de state het gemeentehuis van Heerenveen.

Stinsenflora

Stinsenflora

Friesland telde eerst enkele honderden states, maar daar is maar een deel van over. In de 18e en 19e eeuw vertrok veel Friese adel naar Den Haag omdat het Friese Hof, het toenmalige rechtelijke bestuurscentrum van Friesland, verdween. De Friese adellijken verkochten daarom hun states. Sommige states werden door familieleden geërfd, maar veel states verdwenen en werden afgebroken. Op veel plaatsen waar states staan of hebben gestaan groeien ontzettend veel voorjaarsbloeiers als sneeuwklokjes, krokussen en anemonen. Deze verzameling aan planten wordt ‘stinzenflora’ genoemd en is kenmerkend voor de grote, sierlijke tuinen en parken die rondom de states en stinsen staan.