The Great Escape

Bemanningsleden van geallieerde vliegtuigen die boven bezet Europa werden neergeschoten, werden door de Duitsers in speciale kampen onder gebracht. Eén van die kampen was Stalag Luft III. Daar vond in de nacht van 24 op 25 maart 1944 een spectaculaire ontsnapping plaats, die de geschiedenis in ging als the Great Escape.

Stalag Luft III

Een model van Stalag Luft III

Stalag Luft III was één van de zwaarst beveiligde krijgsgevangenkampen in Nazi-Duitsland. Het lag vlak bij de stad Sagan, nu Żagań in Polen. De omstandigheden in het kamp waren relatief goed. Het kamp werd beheerd door troepen van de Luftwaffe die respect hadden voor hun geallieerde collega-piloten. Desondanks hadden de Duitsers hun best gedaan een ontsnapping zo moeilijk mogelijk te maken. De onderkomens van de gevangenen werden op palen geplaatst, zodat het lastiger was om ongezien een tunnel te graven. Rondom het kamp plaatsten de Duitsers seismische microfoons, waarmee het geluid van graafwerkzaamheden werd opgevangen.

Het leven van de gevangenen

De gevangenen in Stalag Luft III genoten wellicht de beste behandeling van alle Duitse gevangenen. Op het hoogtepunt waren er meer dan 10000 mannen in het kamp onder gebracht. Doordat de mannen in een grote groep dicht op elkaar leefden, braken ook in het kamp ziektes uit. Als krijgsgevangenen hadden de mannen volgens de Geneefse conventies wel recht op extra rantsoenen vanuit het rode kruis. Die waren hard nodig ook, want het dieet was mager.

Het regime was strikt. Twee keer per dag was er appèl waarbij alle gevangenen geteld werden. Als het aantal gevangenen op appèl niet klopte, werd er opnieuw geteld. Dit keer aan de hand van een fotoboek met alle gevangenen. Zo’n controle kon een hele dag duren, waarbij de gevangenen uren op de appèlplaats moesten blijven staan.

Roger Bushell

Schematische doorsnede van tunnel Harry

De mannen hielden onder elkaar een goede verstandhouding. De militaire discipline onder de mannen bleef gehandhaafd. Daardoor werd het ook mogelijk om een grote organisatie op te zetten. Toen RAF piloot Roger Bushell in het kamp aan kwam begon hij meteen met het organiseren van een ontsnapping. Er waren al eerder ontsnappingspogingen gedaan. Eén keer was het drie mannen gelukt om een tunnel onder de hekken door te graven. De meeste tunnels waren echter ontdekt door een speciaal team van de kampbewakers, die door de gevangenen de Fretten genoemd werden. Ook Bushell was al meerdere keren uit krijgsgevangenschap ontsnapt, maar was elke keer gepakt voor hij buiten bezet gebied kon komen. De laatste keer was hem te verstaan gegeven dat hij geëxecuteerd zou worden als hij nog een keer ontsnapte.

Tom Dick en Harry

Onder leiding van Bushell werd besloten dat er nog maar aan drie tunnels gewerkt zou worden. Daarvoor werkten veel gevangenen aan allerlei tunnels. De drie tunnels kregen de codenamen Tom, Dick en Harry. Om ongezien op de open grond te komen maakten de mannen gebruik van de funderingen van de keukenblokken in de barakken. Om de operatie goed te laten verlopen waren de mannen in teams ingedeeld. De ‘pinguïns’ kregen bijvoorbeeld de taak om de weggegraven grond onopvallend weg te werken. Andere taken waren het vervalsen van persoonsbewijzen voor na de ontsnapping, verzamelden materiaal om de tunnels mee te stutten of gingen de gangen van de bewakers na, zodat de tunnelgravers op tijd gewaarschuwd werden.

De tunnels hadden een gezien de omstandigheden geavanceerd systeem om het weggegraven zand af te voeren. Ook was er een ventilatiesysteem en waren de tunnels gestut. Allemaal met geïmproviseerd materiaal dat gestolen of weggebroken was van het kamp. De gevangenen gebruikten honderden bedbodems om het dak van de tunnel te stutten.

The great escape

In de nacht van 24 op 25 maart 1944 was het zo ver. Via één tunnel zou de ontsnapping plaatsvinden. Het werk aan tunnel Dick was opgegeven, nadat de plek waar de tunnel boven kwam binnen de omheining van een uitbreiding aan het kamp kwam te liggen. Tunnel Tom was ontdekt en door de Duitsers vernield. Tunnel Harry bleef als enige over. Dat betekende wel lange wachttijden. De ontsnappers hadden een strikte volgorde van ontsnappen afgesproken, om chaos zoveel mogelijk te voorkomen.

Het einde van tunnel Harry, vlak buiten de omheining van het kamp

Daarmee waren de problemen nog niet de wereld uit. Toen de mannen aan het einde van de tunnel de opening groeven, bleek de opening een paar meter voor de bosrand te liggen, in het zicht van een wachttoren. Daarbij had het ook nog gesneeuwd. De voetsporen van de mannen in de sneeuw zouden goed zichtbaar zijn, zelfs in het donker. Toch werd de ontsnapping in gang gezet.

De ontsnapping gaat mis

Toen 87 gevangenen zich aan de ontsnapping hadden gewaagd ging het mis. Een wachter die zijn ronde buiten de hekken deed kwam langs de opening van de tunnel, precies toen één van de ontsnappers boven kwam. Tien ontsnappers zaten nog in de tunnel, maar 76 mannen waren ontsnapt. Er werd een nationaal alarm afgegeven en Hitler en Himmler zelf bemoeiden zich met de opsporing van de ontsnapten. Van de 76 ontsnapten werden er 73 opgepakt. Hitler wilde hen in eerste instantie allemaal laten fusilleren om een voorbeeld te stellen. Later trok hij die beslissing in. Alsnog werden 50 mannen door de Gestapo doodgeschoten, de anderen werden verspreid over verschillende kampen alsnog gevangen gezet.

De ontsnapten

De drie ontsnapten waren de Noren Per Bergsland en Jens Müller en de Nederlander Bram van der Stok. De twee Noren wisten door zich als verstekeling aan boord van schepen te verstoppen het neutrale Zweden te bereiken. Van der Stok reisde via Frankrijk en Spanje naar de Britse enclave Gibraltar, waar hij zich weer meldde als piloot voor de RAF.

Films

Na de oorlog werden de ontsnappingen uit Stalag Luft III verfilmd. De film The Wooden Horse verhaalt over de eerste ontsnapping. De film The Great Escape werd een heuse blockbuster en gaat over de ontsnapping van maart 1944.