Was Hitler een zwakke dictator?

Als de meeste mensen aan Adolf Hitler denken, denken zij vaak aan een man die alles wat Nazi-Duitsland uitvoerde zelf heeft bedacht. Men denkt dat hij het grote meesterbrein was achter de oorlog, de Holocaust en dat alles via hem verliep. Hij zou een sterke dictator zijn die volledig alleen heerste, een beeld dat nazipropaganda graag wilde presenteren. Er zijn echter historici die dit standaardbeeld betwijfelen en van mening zijn dat Hitler eigenlijk een vrij zwakke dictator was.

Hitler als sterke dictator

De nazistaat maakte veel gebruik van propaganda door middel van foto’s, posters, filmpjes en audio opnames. De staat en haar leider moesten zo positief mogelijk worden geportretteerd. Er zou sprake zijn van een gestroomlijnde staat met een piramide-machtsstructuur met Hitler als führer aan de top. Hij zou de sterke leider zijn die boven alle politieke schermutselingen stond. Hitlers beleid werd in die tijd als een positieve ontwikkeling/fenomeen afgeschilderd, maar na de oorlog werd het Derde Rijk anders bekeken. Het was een totalitaire staat met één leider, één partij en één ideologie. Ruimte voor de meningen van anderen was er niet en dit werd ook voorkomen door het gebruik van propaganda en dwang.

Propaganda speeches

Het is dit beeld van Hitler als ‘sterke dictator’ dat de meeste mensen vandaag hebben als ze aan de Duitser denken. Voorbeelden van nazipropaganda waarin Hitler als sterke man wordt afgebeeld zijn er genoeg. Deze komen voornamelijk voor in filmpjes waarin Hitler speeches houdt. De toeschouwer krijgt daardoor een beeld van een sterke leider. Dit heeft uiteraard ook te maken met zijn manier van praten; het harde schreeuwen en zijn charisma duidt erop dat hij geen tegen woord duldde.

Filmpje van een toespraak van Hitler:

Toch niet zo sterk?

Zoals eerder gezegd, zijn er tegenwoordig echter historici die van mening zijn dat Hitler niet zo totalitair was zoals vaak gedacht wordt. Deze mensen gebruiken Hitlers manier van politiek leiderschap en de veranderde institutionele structuren van politiek als hun bewijs. Zo zou Hitler, als hij niet aanwezig was bij partijbijeenkomsten of publieke ceremonies, totaal geen interesse tonen in de dagelijkse zaken die om de hoek kwamen kijken bij beleidsbepaling. Hitler zou het volgens deze historici vaak simpelweg eens zijn met de laatste persoon die er in geslaagd was om zijn aandacht voor even te krijgen of met degene die een praatje met hem hield als hij in een goede bui was. Hitler zou alles goed vinden wat betreft dit soort zaken.

Hans Mommsen

Het maken van politieke beslissingen in het Derde Rijk zou lukraak gebeurt zijn. Er ontstonden rivaliserende groepen die streefden naar macht, gekarakteriseerd door persoonlijke wedijver en vijanden. Machtige ondergeschikte nazikopstukken zouden bezig zijn geweest met het ontwikkelen van hun eigen rijkjes binnen de stad. Het is dit bewijs dat volgens een aantal historici laat zien dat Hitler een ‘zwakke’ dictator was. Hans Mommsen (1930-2015), één van de grootste experts op het gebied van Nazi-Duitsland en de Holocaust, was een historicus die deze visie had. Zo was Hitler volgens Mommsen duidelijk antisemitisch, maar ontbrak hem aan een concreet idee wat te doen met de Joden. De ‘Endlösung’ was dan ook niet het grote plan van Adolf Hitler zelf, maar een resultaat van bureaucratische oorlogen tussen rivaliserende nazi-facties die alles er aan deden om in een goed blaadje te komen bij de führer.

Een conclusie mogelijk?

Was Hitler dan een ‘zwakke’ dictator? Qua zaken waarbij de details hem niet interesseerde, kan er gezegd worden dat hij inderdaad zwak was. Echter bij zaken die gingen om de uiteindelijke uitkomst (in plaats van de bijzaken), dan kan er gezegd worden dat hij geen zwakke dictator was. Betekent dit dan dat hij een ‘sterke’ dictator genoemd kan worden? Niet als het Derde Rijk gezien wordt als een gestroomlijnde ‘totalitaire staat’, waarin alle macht van boven af kwam en zij die vlak onder de top stonden simpelweg gedwongen werden om de ‘Hitler orders’ te gehoorzamen. Wat met zekerheid gezegd kan worden is dat de realiteit aan beide kanten complexer is in dit debat dan dat men in eerste instantie zou denken.