Mysterie oorsprong Zwarte Dood opgelost: pestepidemie begon in Kirgizië

Historici vragen zich al eeuwen af waar de Zwarte Dood, die tussen 1346 en 1353 tientallen miljoenen levens kostte, vandaan kwam. Uit nieuw DNA-onderzoek blijkt eindelijk het antwoord: deze pestepidemie is ontstaan in Kirgizië, een land in Centraal-Azië. Wetenschappers hebben hier namelijk graven gevonden uit 1338 en 1339 met mensen die zijn overleden aan de bacterie genaamd ‘Yersinia pestis’. Waarschijnlijk stamt de Zwarte Dood af van deze bacterie.

De Zwarte Dood

Tussen 1346 en 1353 verspreidde de Zwarte Dood, ook wel de pest genoemd, zich in een rap tempo door West-Azië en Europa. Op sommige plekken bezweek wel zestig procent van de bevolking aan de ziekte. Historici schatten dat wereldwijd tussen de 75 en 200 miljoen mensen om het leven kwamen. Het was de ‘eerste golf’ van een pandemie die bijna vijfhonderd jaar zou duren, zo schrijven onderzoekers. Hiermee is de Zwarte Dood één van de grootste besmettelijke ziektes in de menselijke geschiedenis geweest.

‘De triomf van de dood’.

Gevolgen van de pestepidemie

De Zwarte Dood had direct invloed op de bevolkingsaantallen in Europa. Hoewel deze eerste golf ‘slechts’ acht jaar duurde, werd de een derde van de populatie getroffen. Maar de gevolgen op de lange termijn zijn misschien nog wel groter. De enorme sterfte zorgde natuurlijk voor een algemeen gevoel van verdriet en angst. Daarnaast zorgde de enorme sterftegraad ervoor dat de samenleving ontregeld achterbleef. Boerenland bleef onbewerkt en grote delen van steden stonden leeg. Hierdoor stortte de economie volledig in, en ontstonden er naast de ellende van de pestepidemie ook verschillende hongersnoden. Het zou meer dan tweehonderd jaar duren voordat de bevolkingsaantallen in Europa weer op peil waren.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Het onderzoek

Philip Slavin, een historicus van de Universiteit van Stirling, stuitte een paar jaar geleden op archiefdocumenten die melding maakten van twee veertiende-eeuwse begraafplaatsen in de Chüy-vallei in Kirgizië. Hij vermoedde dat deze wel eens informatie zouden kunnen bevatten over het epicentrum van de Zwarte Dood. Uit de documenten bleek dat de twee begraafplaatsen (Kara-Djigach en Burana) een opvallend hoog aantal grafstenen had uit 1338 en 1339. ‘Als je één of twee jaren hebt met uitzonderlijk hoge sterftecijfers, betekent het dat er daar iets vreemds aan de hand is’, aldus Slavin. Tien van de graven verwezen bovendien expliciet naar een pestepidemie. De grafstenen werden destijds namelijk gebruikt als een soort overlijdensaktes, en bevatten daarom soms ook een doodsoorzaak.

De locatie van de begraafplaatsen binnen Kirgizië.

Onderzoek naar de graven

Om er definitief achter te komen of de graven iets te maken konden hebben met de Zwarte Dood van 1346-1353, besloot Slavin samen met collega’s de menselijke overblijfselen uit deze begraafplaatsen te onderzoeken. De graven waren in de jaren ‘1880 en ‘1890 al opgegraven, waarbij ongeveer dertig skeletten waren gevonden. Deze lagen nu opgeslagen in het Russische Sint-Petersburg. Een onderzoeksteam onder leiding van archeogeneticus Maria Spyrou van de Universiteit van Tübingen slaagde er uiteindelijk in om genetisch materiaal te halen uit de botten van zeven mensen, allen afkomstig uit de graven. In drie van de graven werd uiteindelijk bewijs gevonden van Y. pestis. Deze bacteriën bleken directe voorouders te zijn van de Zwarte Dood, maar ook van pestbacteriën die vandaag de dag nog bestaan. ‘Het was als een oerknal van de pest’, aldus Johannes Krause, een Duitse paleogeneticus die samen met Slavin het onderzoek leidde. Voorheen bestonden tientallen theorieën over de afkomst van de epidemie, van de Krim tot aan het huidige China.

Verband met de Zijderoute

De regio rondom Kirgizië lag in de veertiende eeuw aan de Zijderoute, een verzameling land- en zeeroutes tussen het oude China en Europa. Er vond dan ook veel handel plaats langs deze zijderoute, en de drie eeuwen voor de uitbraak van de pestepidemie worden daardoor ook wel de middeleeuwse commerciële revolutie genoemd. De archeologen troffen in de negentiende eeuw in de graven ook parels uit de Indische Oceaan, koralen uit het Middellandse Zeegebied en buitenlandse munten aan. Hieruit bleek dat verre goederen werden vervoerd door het gebied. Het is volgens Slavin dan ook niet zo vreemd dat Kirgizië het epicentrum van de Zwarte Dood was. Waarschijnlijk hebben deze handelsnetwerken een belangrijke rol gespeeld bij de verspreiding van de epidemie naar het westen. De Europese steden barstten in het begin van de veertiende eeuw namelijk uit hun voegen vanwege de grote bevolkingsgroei die plaatsvond als gevolg van de economische voorspoed. De ‘ideale’ locatie voor de verspreiding van een grote epidemie dus.

Dat onderzoekers nu weten waar de Zwarte Dood vandaan kwam, is een belangrijke doorbraak in de wetenschappelijke wereld. Het zet bovendien de deur wagenwijd open voor meer onderzoek naar de gevolgen van de pestepidemie in Azië, want daar is veel minder over bekend.

Bronnen:

Isgeschiedenis: De gevolgen van de pest
Nature: Ancient DNA traces origin of Black Death
M.A. Spyrou, P. Slavin, J. Krause et al., ‘The sources of the Black Death in fourteenth-century central Eurasia’, Nature (2022). https://doi.org/10.1038/s41586-022-04800-3.