Tutu, de Soweto rellen en de apartheid

Desmond Tutu noemde de huidige Zuid-Afrikaanse regering ooit "erger dan de apartheidsregering". Dit gebeurde toen de Dalai Lama zijn reis naar Zuid-Afrika af moest zeggen, omdat hij geen visum kon krijgen om naar de 80-ste verjaardag van aartsbisschop Tutu te gaan op 7 oktober 2011. Tutu was woedend en sprak van een nationale schande. Tutu speelde een vooraanstaande rol in de strijd tegen de apartheid.

"Soms schel, vaak teder, nooit bang en zelden zonder humor", zo beschrijft Nelson Mandela de oud-aartsbisschop van de Anglicaanse Kerk in Kaapstad. Desmond Tutu werd op 7 oktober 1931 geboren in Klerksdorp in de Transvaal. Hij is de zoon van een leraar en groeide op met het idee om later arts te worden. Maar in het gesegmenteerde Zuid-Afrika tijdens de apartheid (1948-1994) was het bijna ondenkbaar dat een jongen met een donkere huidskleur die functie ooit zou bekleden.

Bantu Education Act

Wat Desmond Tutu wel kon nastreven was een loopbaan als docent, net als zijn vader. Vanaf 1951 tot 1953 gaf hij dan ook les op de Bantu High School in Johannesburg. In het jaar 1953 werd de Bantu Education Act doorgevoerd in de apartheidspolitiek met betrekking tot het onderwijs van het donkere deel van de Zuid-Afrikaanse bevolking. Hierbij werd vastgesteld dat onderwijs voor donkere kinderen, dat aanvankelijk onder de vleugels van lokale- en private organisaties viel, voortaan onder directe controle van de centrale overheid viel.

Het onderwijs werd in lijn getrokken met het apartheidssysteem en viel voortaan onder het ministerie van Inheemse Zaken. De toenmalig minister van Inheemse zaken, Dr. H.E. Verwoerd, zei toen hij het wetsvoorstel voorlegde aan het parlement: “Education must train and teach people in accordance with their opportunities in life, according to the sphere in which they live.”

Protest tegen apartheid

In het hele land kwam er een stroom van protest op gang. Met name vrouwen, bezorgd over de toekomst van hun kinderen, waren tegen de nieuwe wet. Lilian Ngoyi, latere president van de vrouwenvleugel van het African National Congress (ANC) en van de Federation of South African Women (FSAW), zei hierover: ‘In a memorable phrase, Lilian Ngoyi likened black mothers to hens that laid eggs, only to see them taken away from them for others to use. In exactly the same way, the Bantu Education Act would take away and destroy their children.

De vrees was groot dat het zwarte onderwijs zwaar achteruit zou gaan. Uit protest nam Tutu ontslag. Omdat andere opleidingen als geneeskunde hem niet aannamen, begon hij aan een studie theologie en maakte kennis met de zwarte priester Trevor Huddleston die hem inspireerde met zijn anti-apartheid ideeën. Tutu werd in 1960 priester en twee jaar later, in 1962, vertrok hij naar Londen om daar zijn Bachelor- en Masterdiploma in de theologie te halen aan het Kings’s College te Londen. Met zijn diploma’s op zak, besloot hij terug te gaan naar Zuid-Afrika. Daar gaf hij verscheidene lezingen om de leefomstandigheden van het Zuid-Afrikaanse volk onder de aandacht te brengen.

Schoolkwestie in Zuid-Afrika

In de loop van de jaren zestig en zeventig voerde de apartheidsregering wetten door die de greep op de donkere bevolking alleen maar versterkten. In 1975 besloten enkele bureaucraten dat secundair onderwijs vanaf dat moment slechts nog in het Afrikaans mocht worden gegeven in plaats van in het Engels of een inheemse taal. Het zette kwaad bloed.

In 1976 weigerden enkele onderwijzers om deze regel toe te passen en werden ontslagen. Hun collega’s namen hierop massaal ontslag. De spanningen over deze schoolkwestie liepen hoog op. Leerlingen besloten hierop het heft in eigen hand te nemen en op verscheidene scholen gingen de leerlingen in staking. De reactie van de regering was om deze scholen te sluiten en de stakende leerlingen te verbannen.

Soweto rellen

Op 16 juni 1976 werd er een grootscheepse protestmars op touw gezet in Soweto. Zo'n 20.000 studenten arriveerden in groepen, op korte afstand gevolgd door de politie. Het protest liep uit de hand en de politie reageerde met het afvuren van traangas en kogels op de mensenmenigte. De opstand sloeg vervolgens over naar andere zwarte townships. Gedurende de rellen brachten internationale nieuwsorganisaties beelden naar buiten van ongewapende demonstranten die wreed werden bestreden door veiligheidstroepen. Als antwoord op de apartheid en de afhandeling van Soweto gingen veel landen over tot economische sancties tegen Zuid-Afrika. In het protest tegen de apartheid was er een vooraanstaande rol weggelegd voor Desmond Tutu.

De rol van Tutu

Ten tijde van de scholenkwestie van 1975 bedacht hij dat hij het hogerop moest gaan zoeken en hij probeerde tevergeefs toenadering te zoeken tot de autoritaire leider van Zuid-Afrika, de heer Vorster. Hij was van 1966 tot 1978 premier en van 1978 tot 1979 president van het land. Zes weken nadat Tutu de brief naar Vorster had gezonden, op 16 juni 1976, braken de Soweto rellen uit. De Zuid-Afrikaanse overheid zag Tutu als aanstichter van deze rellen door zijn eerdere brief aan Vorster. Hij had daarin geschreven dat hij bang was voor geweld, waar hij voor vreesde als er niet snel iets gebeurde.

Van 1976 tot 1978 werkte Tutu als aartsbisschop van Lesotho. In die hoedanigheid kon hij veel mensen bereiken met zijn anti-apartheidsboodschappen. Hij predikte een geweldloze revolutie en een economische boycot in plaats van rellen en geweld. Hij wilde nationale- en internationale aandacht voor het onrecht van apartheid door middel van lezingen, preken en geschriften. Daarin verwoordde hij de boodschap van verzet, verzoening, hoop en rechtvaardigheid. Daarnaast steunde hij de economische boycots van de internationale gemeenschap tegen de blanke regering, die uiteindelijk van doorslaggevende betekenis zouden zijn in de val van het apartheidsregime.

Nobelprijs voor de Vrede

De jaren 1984 en 1986 waren belangrijk voor Tutu. Op 16 oktober 1984 werd zijn werk bekroond met de befaamde Nobelprijs voor de Vrede. Hij werd gezien als een bindend leider in de vreedzame strijd om het probleem van de apartheid op te lossen. Twee jaar later werd hij bovendien de eerste zwarte aartsbisschop van het Afrikaanse continent en hoofd van de Anglicaanse kerk van Zuid-Afrika. Toen de apartheid in 1994 onder internationale druk ten val kwam, stelde president Nelson Mandela hem aan als voorzitter van de Zuid-Afrikaanse waarheids&verzoenings commissie. Ook in de daaropvolgende jaren bleef hij actief en hij ontving het eredoctoraat van de Universiteit Gent (2005), de Light of Truth Award (2006) en de Presidential Medal of Freedom.

80-ste verjaardag

Ook na de afschaffing van de Apartheid bleef Desmond Tutu kritisch op de Zuid-Afrikaanse regering. Zoals bijvoorbeeld tijdens de viering van ijn 80e verjaardag in 2011. De Dalai Lama was door Tutu uitgenodigd om zijn verjaardag bij te wonen, maar door inmenging van de ANC-regering werd hem de toegang tot Zuid-Afrika ontzegd. Tutu leverde toen felle kritiek op het Afrikaans Nationaal Congres (ANC), de regerende partij in Zuid-Afrika. Die zou zich vanwege de wijze waarop de afgifte van een visum voor de Dalai Lama is verlopen “slechter gedragen dan het apartheidsregime”, aldus Tutu. De regering zou in zijn ogen onder druk van China hebben teruggedeinsd om het visum af te geven. Het Zuid-Afrikaanse ministerie van buitenlandse zaken ontkende dit echter. Tutu is inmiddels bijna 90 jaar oud maar is dus nog steeds even bevlogen als altijd.