Felix Meritis: Tempel der Verlichting

Fotografiemuseum FOAM houdt de komende tijd het failliet verklaarde cultureel centrum Felix Meritis in Amsterdam open. In 2014 kocht De Gemeente Amsterdam het pand en zoekt sindsdien naar een nieuwe eigenaar. Felix Meritis is sinds de achttiende eeuw een belangrijk centrum voor cultuur, kunst en wetenschap en kent een rijke geschiedenis.

Tempel der Verlichting

In de tweede helft van de achttiende eeuw heerste er een verlicht klimaat onder de burgers van de Republiek. Op allerlei plaatsen in Nederland ontstonden genootschappen, ook wel akademies of maatschappijen genaamd die wilden meewerken aan de beschaving en de vooruitgang van de mensheid. In Amsterdam nam het aantal leesgezelschappen, literaire, medische en natuurkundige genootschappen snel toe. De nog steeds bestaande Stichting Felix Meritis is één van deze gezelschappen.

Willem Writs

Op initiatief van horlogemaker Willem Writs werd op 3 november 1777 De Maatschappij van Verdiensten onder de zinspreuk Felix Meritis opgericht. De naam ‘Felix Meritis’ betekent ‘gelukkig door verdiensten’. Het doel van het genootschap was het oefenen van de leden in het verstand en de deugden, kunsten en wetenschappen, koophandel en zeevaart. Zo zou voor geluk en welvaart gezorgd kunnen worden. Willem Writs overleed in oktober 1786, waardoor hij het huidige onderkomen van Felix Meritis nooit gezien heeft.

Het gebouw

Felix Meritis is gevestigd in een monumentaal pand aan de Keizersgracht 324 in Amsterdam. De eerste ledenvergadering van 3 november 1777 werd gehouden in een huis aan de Leliegracht. Het aantal leden groeide snel, waardoor er snel behoefte aan een groter gebouw ontstond. In 1783 verhuisde het genootschap naar een pand aan de Fluwelenburgwal. Ook dit onderkomen werd al snel te klein en in 1786, een maand na de dood van Willem Writs, besloot men een prijsvraag uit te schrijven voor een plan voor een nieuw, eigen gebouw. De prijsvraag werd gewonnen door architect Jacob Otten Husley. Op 25 juni 1787 werd begonnen met de bouw van het pand aan de Keizersgracht. De opening vond plaats op 31 oktober 1788, ondanks dat het gebouw nog niet volledig af was.

Architectonische stijl

Het gebouw van Felix Meritis is een typisch monument van de verlichting te noemen. Het past goed bij het ideaal om een tempel van kunst en wetenschap te zijn. Het gebouw heeft een klassiek tempelfront met Korinthische zuilen en een fronton. Het is daarmee een neoclassicistisch gebouw. In de reliëfs van het fronton zijn de departementen van het genootschap gesymboliseerd: de beeldende kunsten en de bouwkunst, de letterkunde, de handel, de natuurwetenschappen en de muziek. Het centrale trappenhuis stamt nog uit de achttiende eeuw. Verder heeft het gebouw een beroemde ovalen concertzaal, en een koepeldak waar vroeger een observatorium was.

Holdert & Co

Nadat in 1889 de sociëteit Felix Meritis was ontbonden, werd het gebouw gekocht door Stoomdrukkerij Holdert & Co. Dit familiebedrijf heeft zestig jaar op deze plek gezeten, en werd één van de grootste handelsdrukkerijen van Amsterdam. Zij produceerden onder meer het blad De Echo van het Nieuws -Volksblad voor Nederland. Op 1 september 1948 verliet de drukkerij het gebouw.

Hak Holdert

Het bedrijf Holdert & Co werd gerund door Anton (A.H.) en Hendrik (H.M.J.) Holdert. De zoon van Anton Holdert was Hak (H.M.C.) Holdert, die bekend staat als Nederlands eerste krantenmagnaat. Hak Holdert werd geboren op 4 juni 1870 op Java, en ging op latere leeftijd aan het werk bij zijn vader en oom in de drukkerij in Amsterdam. Al snel begint hij zijn eigen drukkerij die hij Elsevier noemt (niet te verwarren met de huidige drukkerij). De zaken gaan goed, en in 1902 neemt hij dagblad De Telegraaf over. De krant was opgericht door Henry Tindal in 1893 om het liberale Algemeen Handelsblad te bestrijden.

Communistische Partij Nederland

In de twintigste eeuw kreeg het pand aan de Keizersgracht een andere beroemde eigenaar. De nieuwe eigenaar, de Communistische Partij Nederland (CPN) vormde in politiek opzicht een contrast met de eerdere familie Holdert. De CPN werd opgericht in 1909 en werd na de Tweede Wereldoorlog een grote partij. Nadat zij de eerste gemeenteraadsverkiezingen van Amsterdam hadden gewonnen, kochten zij in 1946 het gebouw van Felix Meritis. Het gebouw kwam nu bekend te staan als het fort van het communisme.

Bestorming van het gebouw

In de tijd dat de CPN eigenaar was van het gebouw, was er een opstand gaande in Boedapest. De plaatselijke bevolking aldaar had zich verzet tegen de overheersing van de Sovjet-Unie. Op 4 november 1956 had de Sovjet-Unie een demonstratie hard neergeslagen. In Amsterdam leidde dit tot een woedegolf tegen het communisme. Het gebouw aan de Keizersgracht werd bekogeld met stenen. Dagblad De Telegraaf, voortgekomen uit de eerdere eigenaar van het gebouw, de familie Holdert, zou hebben bijgedragen aan de anti- communistische stemming in Nederland. Nadat de populariteit van de CPN in de jaren zestig verder afnam, zag de partij zich in 1980 gedwongen het gebouw te verkopen.

Felix Meritis in het heden

Tijdens de jaren zestig was Felix Meritis een cultuurpaleis geworden, met dansvoorstellingen, lezingen en debatavonden. Daarmee is het ideaal uit de verlichting als centrum van kunst en wetenschappen weer terug. In 2014 werd Felix Meritis echter failliet verklaard. De Gemeente Amsterdam kocht het pand en stuurt aan op een voortbestaan van het genootschap. Komend jaar zal duidelijk worden wie de nieuwe eigenaar van het gebouw wordt.