Het oosten volgens het oosten: de herinnering aan de Sovjet-Unie

De annexatie van de Krim en de onhoudbare economie maken Rusland een onvoorspelbare wereldmacht. De Europese unie ziet de oorlog in Oekraïne dan ook met lede ogen aan, de machtige buurman laat zijn tanden zien en er wordt gesproken van een nieuwe Koude Oorlog. Op 8 juni 2015 werd dit duidelijk, nadat de Amerikaanse president Obama zijn Russische ambtsgenoot verweet de vergane Sovjet-Unie te willen herstellen. Is deze angst terecht?

De val van de Sovjet-Unie

In de laatste fase van de Koude Oorlog kraakte de Sovjet-Unie op haar voegen. Een zwarte markt decimeerde haar economische kracht, een lange oorlog in Afghanistan verpulverde haar militaire kracht en een nieuwe wapenwedloop legden de zwakten van het communistisch systeem bloot. De energieke partijleider Gorbatsjov probeerde het tij te keren met een serie hervormingen. Deze pogingen bleken vruchteloos en hij kon niet voorkomen dat een serie staatsgrepen het einde betekenden van de communistische unie.

Een nieuwe kans

Aanvankelijk heerste er een uitgelaten stemming. Het communisme had ‘verloren’, het democratisch kapitalisme zou zegenvieren en het was slechts een kwestie van tijd voordat Rusland en Oost-Europa zich zouden ontwikkelen tot welvarende staten. In Rusland leefde dan ook de hoop een toekomst van welvaart en vrijheid als die gepropageerd werd door de westerse landen. In de eerste jaren na haar val probeerde men de Sovjet-Unie dan ook te vergeten.

Een harde realiteit

Aan dit optimisme kwam echter een einde. De overgang naar kapitalisme bleek niet eenvoudig. De instabiele Russische federatie was een speelbal van verschillende facties en een staatsgreep werd neergeslagen, een opstand onderdrukt, Rusland bleef bestaan. De kloof tussen arm en rijk werd groter en groter.

Nostalgie naar de Sovjet-Unie

Onder deze omstandigheden ontstonden nostalgische gevoelens over de Sovjet-Unie. In de Sovjet- Unie had iedereen werk, eten en liet de overheid niet met zich sollen. Economische crises in de jaren 1990 deed veel Russen dan ook twijfelen aan het nieuwe gezag. President Jeltsins nadruk op de negatieve kanten van de Sovjet-Unie kon deze nostalgie niet voorkomen. De meeste van Jeltsins initiatieven om de gruwelen van de Sovjet-Unie te herinneren liep spaak. Zijn streven naar meer openheid over de zuiveringen van Stalin werd niet met enthousiasme beantwoord.

De nieuwe aanpak

In 1999 verscheen de jonge Poetin op het toneel. Hij koos voor een nieuwe aanpak: het kapitalisme werd niet verlaten, maar stevig georganiseerd. De macht werd gebundeld in de Russische president. Dit had succes en Rusland is dan ook op weg naar betere tijden. Met het aantreden van een nieuwe president is de omgang met de erfenis van de Sovjet-Unie sterk veranderd. Meer dan eens beschreef Poetin de ondergang van de Sovjet-Unie als ‘de grootste ramp was van de twintigste eeuw’. De Sovjet-Unie staat in een positiever daglicht en de wandaden van Stalin worden ontkend.

Een kwestie van welvaart

De nostalgie lijkt te overwinnen. De situatie in het door Russische rebellen beheerste Oost-Oekraïne is hier een voorbeeld van. De oprichters van de nieuwe ‘Volksrepubliek Donetsk’ streven dan ook niet direct naar een hereniging met kapitalistisch Rusland, het lijkt meer op een smeekbede naar een vergane tijd. Toch is het niet terecht om te vrezen voor een nieuwe Sovjet-Unie, het oligarchische Rusland is kapitalistischer dan ooit tevoren. Sovjet-nostalgie is voornamelijk sterk in de gebieden die sterke economische achteruitgang beleefden sinds 1991. Oost-Oekraïne, met haar werkloze arbeiders, staat hier in contrast met de nieuwe Russische middenklasse in Sint-Petersburg.

Het nieuwe Rusland

Zolang de Russische economie nog stevig genoeg is, zal de herinnering aan de Sovjet-Unie niet veranderen in steun voor een ander economisch systeem. Wat niet zal verdwijnen is de wil om van Rusland een sterke staat te maken. Poetin heeft dan ook geen nieuw Rusland voor ogen. Wat hij wel voor ogen heeft is een Rusland dat de grootsheid van de Sovjet-Unie weerspiegelt. De angst van westerse landen voor een nieuwe Sovjet-Unie is onterecht. Enige oplettendheid voor het nieuwe Rusland is echter wel op zijn plaats.